स्मृति परीक्षा : अधुरो रेखाचित्रले तान्यो राजनीतिक यात्रामा-२

(क) वैदारबाको कुर्सीर तीन युवाको आकर्षण :
बैदारबा प्रधानको कुर्सीमा, फणीन्द्र काका अर्को कुर्सीमा र यसै गरी ठूलाबडाहरू लामो बेञ्चमा बसेका थिए । हामी चउरमा पलेटी कसेर अरू नागरिकसरह बसेका थियौं । सभामा वार्षिक आयव्ययको रिपोर्ट हुँदैथियो । त्यही समयमा तीनजना युवाहरू अकस्मात् सभामा देखिनुभयो । सबै मुखामुख गर्न लागे । तीमध्ये तीनैजनाले आफूहरूले समेत सभामा बोल्न पाउनुपर्ने माग गर्नुभयो । चटक्क मिलेका सफा लुगा, पत्लुन, कमिज, चप्पल लगाएका, जुल्फी कोरेका, पढालिखा, चट्ट परेका, बोलक्कड युवाहरूका अगाडि त्यो गोठाले गाउँमा बोल्ने कसैको आँट थिएन । बैदारबाले परिचय माग्नुभएपछि तीन जनामध्ये गोरो, पातलो र आकर्षक युवा बोले : म पीताम्बर दाहाल । पण्डित भानुभक्त दाहालको छोरा, प्राप्चा मेरो घर म काठ्माडौंमा पढ्दैछु ।

अर्का बोले म गुरूप्रसाद पोख्रेल, घर प्राप्चा, काठमाडौंमा नै छु र सबैभन्दा लिखिरा बोले : म मीनकुमार दाहाल घर प्राप्चा, अहिले काठमाडौंमा पढ्दैछु । यसभन्दा केही समय पहिले चन्द्रकान्त दाहाल कुनै सभामा आउँदा हामीले राजनीतिक नयाँ मान्छे देखेका थियौँ । त्यसपछि पिडिओ भएर बिगुटार आउनुभएका सेर्नाका घटराज भट्टराईको अत्यन्त साहित्यिक, धाराप्रवाह भाषण सुनेका थियौँ । त्यसबेला भट्टराईले भन्नुभएको ः हामी छहरा, झर्ना कलकल गर्दै गरेका खोलानाला र पाखापखेरा पार गर्दै तपाईंहरूको सुन्दर गाउँ बिगुटार आएका छौं भन्ने यो वाक्य मेरा लागि अभिव्यक्तिको सपना देख्न उत्प्रेरक बनेको छ । चन्द्रकान्त नजिकै लामिडाँडाको भए पनि उहाँका बारे कांग्रेस भन्ने हल्ला थियो । त्यस बेला सायद किसान संगठनमा हुनुहुन्थ्यो कि जस्तो लाग्छ ।

म करिब तीन वर्ष कम्युनिष्टहरूसँग रहेँ । रानीपोखरी संस्कृत माध्यमिक विद्यालयमा पढ्न आउने बाहुनपुत्रहरू करिब नब्बे प्रतिशत विपन्नताले दलित हुने गरेका छन् । दलितको अर्थ जातमात्रै होइन भूगोलले ठगिएका, गरिबी र अनेक चरम मनोवैज्ञानिक यातना सहनेहरू पनि दलित नै हुन् ।

तर, आज फरक तस्वीर छ । झलझलाउँदा तीन युवाको व्यक्तित्वको प्रभाव सभामा व्यापक देखियो । हामी साना बालकहरूका लागि त एक प्रकारले रोलमोडल जस्ता हुन पुगे । उनीहरू जस्तै हुने कल्पना मेरा मनमा व्याप्त भयो । गुरूप्रसाद र मीनकुमारको भाषणमा निर्दलीय पञ्चायतको खरो विरोध थियो । पञ्चहरू मौन थिए । हामीलाई के हो पञ्चायत र किन विरोध भन्ने थाहै भएन । पालो आयो पीताम्बरको । उहाँले प्रजातन्त्र र बीपीको जेलको चर्चा गर्नुभयो । अनि आयव्ययका विषयमा प्रश्न उठाउनुभयो । उहाँका प्रश्नको उत्तर दिन सक्नुभएन बैदारबाले । केही थोरै रूपैयाँको हिसाब मिलेको रहेनछ । त्यही विषयमा विवाद भयो र प्रधानपञ्च पदबाट बैदारबाले राजीनामा दिनुभयो । हामी छक्क प¥यौं । प्रधानलाई राजीनामा गर्न बाध्य पार्ने कस्तो सामथ्र्य ? पञ्चहरू भन्दै थिए : कांग्रेसहरू बिगुटार पसेर हाम्रो बेइज्जती गरे तर बोल्ने साहस कसैमा देखिएन ।

(ग) सुरेन्द्र दाजुको बाहुला सुकाइ :
अर्को एउटा घटना मेरो स्मृतिपटलमा आइरहेको छ । हामी भाषा पाठशालामा पढ्न जान्थ्यौँ दिउँसो र राति गुरुबासँग । त्यसदिन विद्यालयबाट छाप्रालीबाको घरको बाटो हुँदै आएका थियौँ । चाम्बटे बारीको मुखमा सभा रहेछ । त्यहाँ ठूलाघरेबा, महाजन काकाहरूसहित अरू ठूलाबडाहरू पनि थिए । कुनै जग्गाको, खरबारीको अथवा घुस आदि बारे चर्को विवाद रहेछ । हाम्रा बडाबाका छोरा सुरेन्द्र दाहाल कमिजका बाहुला सुर्काउँदै असाध्य चर्को स्वरमा ती ठूलाबडाहरूको भण्डाफोर गर्दै भाषण गरिरहनु भएको रहेछ । सानो कदको, गोरो, सेतो पाइन्ट, सेतो गञ्जी र सेता चप्पल लगाएका ती दाजु सेनामा काम गर्दै कलेजमा पढ्दै गरेको सुनेका थियौं ।

हामीले त देखेको पनि थिएन । बडाबाका घरबाट सुरेन्द्र दाजु, चोलाराज दाजु, ढुण्डीराज र कलानिधिहरू निकै प्रखर मानिन्थे पढ्न । कलानिधि त हामीसँगै थिए । ठूलदाजु खिलानाथ पण्डित थिए, पुराण आदि भन्थे । साइलो दाजु सुरेन्द्रलाई देखेको थिएन । निकै पहिले जागिरमा हिँड्नु भएको होला । उहाँको भाषणले ठूलाबडाका गालामा पसिना चुहेका थिए, केही उत्तर दिन नसकेर नतमस्तक भएको दृश्य बडो रोमाञ्चक थियो । मलाई लाग्यो पढ्न सके त सुरेन्द्र दाइ जस्तै ठूलाबडाको सातो उडाउन सकिने रहेछ । यी सबै प्रसंग मेरो राजनीतिक विचारका जगमा छन् । जुन समयमा ममा कुनै पनि राजनीतिक चेतना थिएन ।

(३) राजधानीमा राजनीतिको चस्का :
म काठमाडौं आएपछि जीवनको अर्को आयाम सुरु भयो । किशोर बयको सिँढीमा उक्लदै गरेको उमेर, विपन्नता र अभावको उत्कर्ष भोगिरहेको समय, कुनै जागिरयोग्य डिग्रीको उकालो चढ्न अध्ययनको खुड्किलोमा चढ्ने उत्कट चाहनाले अभिभूत करिब चार वर्षको कठोर दिनचर्याबाट गुज्रने समय राजनीतिको रसमा चुर्लुम्म हुन पुगेछु । किन हो थाहा छैन स्वतन्त्रताको अमूर्त चाहना हो कि समानताको सपना हो, अनि तत्कालीन शासकीय चरित्र विरोधी घृणा हो कि थाहा भएन मलाई । तर, म सानैदेखि परिवर्तनको सपनाग्रस्त थिएँ र आज पनि मेरो सपना मूर्त हुन सकेको छैन ।

(क) मुक्तिको खोजीमा कम्युनिष्ट :
म करिब तीन वर्ष कम्युनिष्टहरूसँग रहेँ । रानीपोखरी संस्कृत माध्यमिक विद्यालयमा पढ्न आउने बाहुनपुत्रहरू करिब नब्बे प्रतिशत विपन्नताले दलित हुने गरेका छन् । दलितको अर्थ जातमात्रै होइन भूगोलले ठगिएका, गरिबी र अनेक चरम मनोवैज्ञानिक यातना सहनेहरू पनि दलित नै हुन् । निःशुल्क पढ्न पाइने, कक्षा आठमा राम्रो गर्न सके कक्षा नौदेखि आचार्य तहसम्म निःशुल्क बस्न, खान, प्रत्येक ६/६ महिनामा धोती, कमिज सुरुवालको कपडा पाइने हुनाले विपन्न बालक, किशोर युवा सबैको आकर्षण हुने गथ्र्यो संस्कृत छात्रावास र रानीपोखरी संस्कृत माध्यमिक विद्यालय । पुराना विद्यार्थीहरू कस्ता थिए थाहा भएन तर हाम्रो पुस्ताको अवस्था यही नै थियो ।

कक्षा ६ मा पढ्ने विपन्न परिवारको विद्यार्थी, पहाडबाट आएर कहिले कसका भान्सा, कहिले कसका भान्सा चहार्नुपर्ने, सडकपेटीको बास हुने श्रम गर्दै पढ्नुपर्ने म जस्ताहरू मिलेर कम्युनिष्ट साहित्यको अध्ययन गर्न लाग्यौं । भोटाहिटीमा निरञ्जन गोविन्द वैद्यको पसलमा पाइने चीन पत्रिकादेखि माओ सेतुङका रेडबुकहरू दुई तीन पैसामा नै दिन्थे हामीलाई । चीन पत्रिकाको अर्को आकर्षण थियो : सुन्दर सुकन्याहरूका पोटिला राता गालाहरू । स्याउका सुन्दर दानाहरूको रंगीन तस्वीर । अनि चीनले गरेका प्रगति र माओका विचारहरू । गरिबहरूको मसिहा विचार ।

कक्षामा करिब पैसट्ठी जना थियौं । तीमध्ये केही थोरैमात्र आफ्ना घरको सामल ल्याएर खान्थे र कोठा भाडामा बस्थे । पचासजना जति हुनुपर्छ हामी अरूको भातभान्सामा काम गर्दै पढ्नेहरू थियौं । केही केटीहरू थिए ती काठमाडौं, भक्तपुरका रैथाने बाहुनका छोरीहरू र थोरै नेवार कन्याहरू । उनीहरू घरैबाट धाउँथे । हामी नजानी नजानी कम्युनिष्ट विचारप्रति जोडिँदै गयौं । कक्षाका पैसट्ठी जनामध्ये करिब साठीजनालाई हामीले एउटा कापीमा नाम लेख्दै कम्युनिष्ट बनायौं । हामीलाई अनेरास्ववियुबारे थाहा थिएन । नेपाल विद्यार्थी संघ स्थापना भएको र धेरैजना जेल परेको हल्ला सुनेका थियौं ।

म काठमाडौं गएकै साल वैशाख ६ गते नेपाल विद्यार्थी संघ गठन भएको रहेछ । संस्कृत छात्रावासमा बसेका र रानीपोखरीमा पढ्ने करिब नब्बे प्रतिशत नेपाल विद्यार्थी संघसँग निकट रहेछन् । मेरा बडाबाका छोरा ढुण्डिराजसहित ओखलढुंगातिरबाट आएका माथिल्लो कक्षामा पढ्ने सबैजना नेविसंघमा नै रहेछन् तर हामीहरू कम्युनिष्ट । प्रायः हामी काम गर्दै पढ्नेका मालिकहरू कम्युनिष्टहरू नै थिए । उनीहरूले पनि हामीलाई निरन्तर स्कुलिङ गर्न लागे ।

(ख) निरन्तरको कम्युनिष्ट प्रशिक्षण :
२०२७/०२८ माझापा काण्ड भयो । त्यो काण्डका भूमिगतहरू पनि काठमाडौंमा थिए । उनीहरूले पनि पढाउन लागे । नाम भने हामीलाई थाहा हुँदैनथ्यो । हामी फुर्सदका समयमा कक्षा कोठामा कहिले वक्तृत्व, कहिले वादविवाद र कहिले कविता प्रतियोगिता चलाउँदै निरञ्जन गोविन्दको पसलबाट राता पुस्तकहरू पुरस्कारमा वितरण गर्दथ्यौँ । त्यो समय कांग्रेसको, बीपीको नाम लिनेहरू जेल पुग्थे तर माक्र्स, लेनिन, स्टालिन, माओका विचार, किमका विचार, काकाहोका विचारहरू घरघरमा पुग्थे । पसलमा बिक्री हुन्थे । खुला छुट थियो कम्युनिष्ट साहित्यको बिक्रीवितरणमा तर नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनका संस्थापक विचारक पुष्पलाल पनि बीपी जस्तै बर्जित थिए नेपाली शासकीय सोचमा ।

(ग) बल्लभमणिको विचार र कम्युनिष्ट चरित्र :
एक दिनको रमाइलो घटनाको स्मरण भइरहेको छ, एकजना दुब्ला पातला, चिटिक्क सर्ट पाइन्ट मिलाएर लाएका, हसमुख मानिस कमलपोखरीको हामी बस्ने कोठामा आए । मैले पकाउने भान्साको मेसमा करिब चौध पन्ध्र जनामध्ये उहाँका भाइ पर्ने तारामणि दाहाल पनि रहेछन् । भुँइमा मेरो बिच्छ्यौना थियो । भित्र पराल राखेर बाहिर अररो डोरीमा कसेर बनाएको बाक्लो बिच्छ्यौना । मेरा सिरानको भित्तोमा पहिलेदेखि नै राजा त्रिभुवनको ठूलो फोटो झुण्डिएको थियो ।

धेरै कम्युनिष्ट नेताहरू श्रमजीवीका, सर्वहाराका, शोषित पीडितका कुरा गर्थे । तिनीहरूको मुक्तिको कुरा गर्थे । अमेरिकी साम्राज्यवाद, भारतीय विस्तारवाद, दलाल पुँजीवाद, भियतनामको मुक्ति आन्दोलन अनेक विषय हुन्थे । चेग्वेरादेखि फिदेल क्यास्त्रोसम्मका वीरताका कथा हुन्थे ।

उनी ढोकाबाट पस्नासाथ मलाई सोधे तिमी सुत्ने ठाउँ हो यो ? मैले हो भने । उनले सोधे तिम्रो नाम के हो ? मैले भनेँ पुरुषोत्तम दाहाल । उनले त्यो फोटो झिकेर धरर च्याते र चर्को स्वरमा भने : दाहाल भएर पनि राजाको फोटो सिरानमा राख्ने ? वास्तवमा म कम्युनिष्ट भए पनि मलाई फोटाबारे कुनै चासो थिएन । उहाँ हुनुहुँदो रहेछ पूर्वका साम्यवादी विद्वान र साम्यवादी कारखाना सञ्चालक सबैका सर प्रा.वल्लभमणि दाहाल । नियतिले पछि उहाँ पञ्चायतको नियन्त्रणकारी संस्था पञ्चायत नीति तथा जाँचबुझ समितिको शक्तिशाली सदस्य सचिव हुन पुग्नुभयो ।

(घ) संगठन निर्माण :
२०२८ को झापा काण्डपछि भने निकै कडाइ सुरु भयो । हामीले संमाविमा सानो कमिटी पनि बनाएका थियौँ तर त्यसबारे औपचारिक केही थिएन । कुन पार्टीसँगको निकटता हुने हो हाम्रो केही थाहा थिएन । कम्युनिष्ट भए पनि कम्युष्टि पार्टी छ वा छन् भन्ने जान्दैनथ्यौं । बिस्तारै हामीलाई कम्युनिष्ट भएको भन्दै माथिल्लो कक्षाका विद्यार्थीहरू आलोचना गर्न लागे । हामी साथीहरू आफ्नै प्रकारले सक्रिय भयौं । दुईजना साथीहरू मुकुन्द नेपाल र रामप्रसाद सेढाईलाई भने हामीले समूहमा जोड्न सकेनौं । कक्षामा मणिकर्णिका पोख्रेल र केही केटीहरू थिए । उनीहरूमा यस्ता कुराप्रति कुनै रुचि थिएन ।

वाल्मीकिमा पढ्ने कम्युनिष्ट नेताहरू हामीसँग आउन लागे । गाढा सम्बन्ध भएन । कहिले धोबीधारा, कहिले बागबजार, कहिले डिल्लीबजारतिर राति कक्षा चल्थ्यो । लुकेर पढाइहुन्थ्यो । साँझबिहान काम गर्ने, दिउँसो पढ्न जाने अनि राति केही छिन् कम्युनिष्ट विचार पढ्ने हुन लाग्यो । धेरै कम्युनिष्ट नेताहरू श्रमजीवीका, सर्वहाराका, शोषित पीडितका कुरा गर्थे । तिनीहरूको मुक्तिको कुरा गर्थे । अमेरिकी साम्राज्यवाद, भारतीय विस्तारवाद, दलाल पुँजीवाद, भियतनामको मुक्ति आन्दोलन अनेक विषय हुन्थे । चेग्वेरादेखि फिदेल क्यास्त्रोसम्मका वीरताका कथा हुन्थे । अक्टोबर क्रान्ति, लेनिन, स्टालिनको प्रशंसामा शब्द खर्च गर्दै, सोभियत सुधारवादविरुद्ध चर्चा हुन्थे । चारु मजुमदार र कानु सान्थ्यालका चर्चा हुन्थे । लु स्युनका कथाहरू वाचन हुन्थे । राल्फालीहरूले गाउने गरेको ‘गाउँगाउँबाट उठ बस्तीवस्तीबाट उठ’ को विमर्श चल्थ्यो ।

तर, व्यवहारमा हामीलाई पढाउने ती अधिकांश कम्युनिष्ट नेताहरू आफू रक्सी, जाँड टन्न पिउने, कुखुराको मासु नभई भाग नबस्ने, मुखमा गरुड वा क्राइवन नपाए आसा चुरोट नछुट्ने, आइरन गरेका चिटिक्क परेका लुगा लाउने, जुल्फी कोरेर ढल्किदै हिँड्नुपर्ने, कुनै नयाँ सिनेमा लाग्यो कि हलमा पुग्नैपर्ने खालका थिए ।

जेल पर्नेहरूको दुःख फरक थियो होला, पहाड कुनाकन्दरामा बस्नेहरूको अवस्था अर्कै थियो होला तर शहरमा बसेर श्रम गर्ने हामीलाई भियतनामी स्वतन्त्रता आन्दोलन र अमेरिकी साम्राज्यवाद, भारतीय विस्तारवाद र बेलायती पुँजीवाद, नेपालका बीपी र कांग्रेसबारे पढाउनेहरू फरक थिए । उनीहरू नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनबारे केही भन्दैनथे । बीपी र कांग्रेसविरुद्ध मात्रै पढाउने काम गर्थे । त्यस समय मैले पढेको पहिलो कृति ‘ग्नु येन भान ट्वाई’ हो । यो कृति अमेरिकी हस्तक्षेपविरुद्ध भियतनामी स्वतन्त्रता आन्दोलनको नायकका विषयमा लेखिएको हो । यो कृति पढ्दै गर्दा मेरा आँसु थामिँदैनथे । असाध्य भावुक हुन्थेँ म ।