स्मृति परीक्षा : अधुरो रेखाचित्रले तान्यो राजनीतिक यात्रामा-३

(ङ) तीन वर्षमा नै परित्यक्त कम्युनिष्ट विचार :
म वार्षिक परीक्षा दिएर घर जाने तयारीमा थिएंँ । राति कम्युनिष्ट काम्रेडसँग पुग्नै थियो । बिहान सानो घटना भयो । म दूध र तरकारी लिन जाँदैथिएँ पसलतिर । हामीसँग राति पढ्ने पूर्वतिर कतैको राई भाइ अलिकति सागको मुठा र चिसो दूधको बोतल काखी च्यापेर आउँदै रहेछ । चप्पल थिएनन् खुट्टामा, आङमा फाटेको कमिजमात्रै थियो । भयानक चिसो थियो मंसिर पुसको दिन । मैले उनलाई सोधेँ : कान्छा तिमी किन चप्पलसमेत नलाई हिँडेको ? उसले भन्यो : सरहरूलाई भन्यो उहाँहरू नोकरले पनि चप्पल लाउने हो र भन्नुहुन्छ । जाडो भयोभन्दा पनि त्यसै भन्नुहुन्छ तर आफू चाहिँ रक्सी र मासु टन्न धोक्नुहुन्छ ।

बेलुका त्यो भाइ पनि कोठामा थियो पढ्ने हारमा । बिजुली सारै मधुरो हुने भएकाले मट्टितेलको धिप्री पनि बालेको थियो । संयोगबस त्यही राई बालक बसेको काम्रेड मालिक मास्टर त्यस दिन पढाउन आउनुभएछ । मैले उठेर त्यो बच्चाको कुरा उठाउँदै भनेँ : हामी श्रमिक, गरिब, कामदारहरूले कहिले नयाँ लुगा र चप्पल लाउन पाउने हो र तपाईंहरू कुखुराका साप्रा चपाउँदै, रक्सी खाँदै, क्राइवन चुरोटको सर्को तान्दै हामीलाई शोषित, पीडित, श्रमजीवीहरूको मुक्तिका कथा पढाइरहने हो काम्रेड ? के यही हो साम्यवाद ? कहिले र कसबाट हुन्छ हाम्रो मुक्ति ?
मेरो प्रश्नले ती गुरु काम्रेड क्रूद्ध भएर मलाई तुरुन्त भने : गेट आउट । यस्तो प्रश्न यहाँ सोध्ने होइन । त्यसपछि म त्यो कम्युनिष्ट ढोकाबाट बाहिर निस्केँ र त्यो कम्युनिष्ट नामको स्वप्नजीवी भ्रमको बन्दी ढोकाभित्र कहिल्यै प्रवेश गरिनँ । मलाई अहिले लाग्न लागेको छ स्वर्ग र नर्कको अलौकिक कथा बताएर गरिने कर्मकाण्ड, साम्यवादको सपना देखाएर लिइने सत्तामोज र भोज समान हुन् । यिनमा कुनै तात्विक अन्तर छैन । व्यक्त गर्ने शैली र साधनमात्रै फरक हुन् ।

हाम्रो भेलामा अकस्मात् मण्डलेहरूको जमात हलभित्र पस्यो र भकाभक हामीलाई पिट्न सुरु गरेँ । बागबजारका एकजना फोटो स्टुडियोको मालिक, ल क्याम्पसका निरन्जन थापा, अरू कुनै क्याम्पसका पदम ठकुराठी, उत्तम राई, दीपक बोहोरा, धोवीधाराका नामुद मण्डले गुण्डा कुनै पौडेलहरूले हातमा फलामका छड लिएर पिट्न लागे ।

एक वर्षसम्म स्वतन्त्रताको, साम्यवादको, नेपालमा नेपाली कांग्रेस र कम्युनिष्टहरू बारे थोरै पढेपछि मैले २०३१ सालमा औपचारिक रूपले नेपाल विद्यार्थी संघको सदस्यता लिएको हूँ । त्यसबेला संस्कृत छात्रावासमा बस्ने बडाबाका छोरा ढुण्डीराज, लक्ष्मीनारायण न्यौपाने (डोल्पा) इन्द्रमणि अधिकारी (काभ्रेपलाञ्चोक) हरि अधिकारी (धादिङ), शिवप्रसाद भट्टराई ( काठमाडौं गैरीधारा) केशव अधिकारी (रौतहट), श्याम न्यौपाने (ललितपुर) मिलेर मलाई सदस्यता दिएका हुन् । त्यसपछि जतिसुकै दुःख र कष्ट भोग्नुपरे पनि मेरो लोकतान्त्रिक आन्दोलन, मानव अधिकार, प्रेस स्वतन्त्रताको यात्रा निरन्तर छ । यी पंक्ति लेख्दै गर्दा लोकतान्त्रिक आन्दोलनमा व्यतीत मेरो समयले पचास वर्ष पूरा गरेको छ ।

तर, साम्यवादी कित्ताको विचार, आन्दोलनमा सहानुभूति र समर्थन गर्ने धेरै मेरा आदरणीय छन् । यसै बेला असल मानिस त्रिलोचन मैनाली, लक्ष्मीप्रसाद, प्रेम मैनाली, खेमनाथ दाहाल, वसन्त श्रेष्ठ, रमेशचन्द्र पौडेल, नारायण भट्टराई (तेह्रथुम), तोयनाथ भट्टराई, मदन दाहालहरूसँग मेरो संगत भयो । परिचय त एन.के.प्रसाईंसँग पनि भयो । राजनीतिमा स्वतन्त्रताका पक्षधर केही विद्वानहरू वासुदेव उप्रेती, अभि सुवेदी, एकराज आचार्यहरू पनि यसै सन्दर्भमा परिचित हुनुभएको थियो । हाम्रो जिल्लाबाट प्रखर मानिनु हुने तुलसी भट्टराई, मणि भट्टराई, दुर्योधन गिरिहरूसँग पनि मेरो परिचय भएको थियो ।

(६) मण्डलेको गोदाइ र टाउकाको चोट :
म कक्षा नौमा पढ्न लागेपछिका दुईवटा घटनाहरू मेरो स्मृतिमा छन् । पहिलोमा उपत्यका छात्र कार्य समितिको सम्मेलनको आयोजन हुने भए छ । सभापति रहेछन् दीपकराज जोशी । उनी कानुन क्याम्पसमा पढ्दै थिए (पछि सर्वोच्च अदालतको कार्यवाहक प्रधानन्यायाधीश भएर सेवानिवृत्त भए) । रानीपोखरीबाट प्रतिनिधिमा श्रीराम अधिकारी ( धादिङ) ले मलाई पनि समावेश गरेछन् । उनी रानीपोखरी संस्कृत पाठशाला छात्र कार्यसमितिका सभापति थिए । उपत्यका छात्र कार्यसमितिका कोषाध्यक्ष पनि उनी रहेछन् । सबैतिर राजनीतिक विद्यार्थी समितिहरूमाथि निषेध गरिएको भए पनि संस्कृत माध्यमिक विद्यालयमा भने हरेक दुई वर्षमा निर्वाचन भएर कार्य समिति बन्ने गथ्र्यो ।

शिवप्रसाद भट्टराई (न्यायशास्त्रका प्रख्यात विद्वान् पदमप्रसाद भट्टराईका छोरा) इन्द्रमणि अधिकारी, विश्वनाथ गौतम, श्याम न्यौपाने र श्रीराम अधिकारीसहित म पनि सम्मेलनस्थल पद्मोदय माध्यमिक विद्यालयको सिरान तलाको हलमा पुग्यौं (अब त त्यो भवन र हल छैन, नयाँ भवन बनेको छ २०७२ को भूकम्पपश्चात्) सबैको नाम रजिस्ट्रेसन हुँदै थियो । मैले दीपकलाई एक वर्ष पहिले नै चिनेको थिएँ कुनै सन्दर्भमा । शान्ति विद्यागृह हो वा जुद्धोदयमा पढ्ने मुकुन्द सिटौला (नुवाकोट), भरत पुडासैनी काठमाडौंसहितका अनेक साथीहरू भेला भएका थिए । अकस्मात् मण्डलेहरूको जमात हलभित्र पस्यो र भकाभक हामीलाई पिट्न सुरु गरेँ । बागबजारका एकजना फोटो स्टुडियोको मालिक, ल क्याम्पसका निरन्जन थापा, अरू कुनै क्याम्पसका पदम ठकुराठी, उत्तम राई, दीपक बोहोरा, धोवीधाराका नामुद मण्डले गुण्डा कुनै पौडेलहरूले हातमा फलामका छड लिएर पिट्न लागे ।

हामी सबै निरीह भयौँ । हामीसँग कलमबाहेक केही पनि थिएन । साथीहरूले निकै पिटाइ खानुभयो । मेरो पछाडिपट्टि टाउकोमा घाउ भएछ, रगत बग्न लाग्यो र कसैले नजिकैको मेडिकल हलमा लगेर औषधि गराए । त्यो घाउको डोब अझै छ मेरा टाउकोमा । यस बेला म कमलपोखरीमा झापाका पुरुकुमार थापा, लक्ष्मीप्रसाद मैनाली र प्रेमप्रसाद मैनालीसँग बस्थे । उहाँहरू असाध्य सहृदयी हुनुहुन्थ्यो । म घाइते भएर आएपछि भन्नुभयो : राजनीतिको चस्का तिमीलाई धेरै भएछ । अनि भातभान्सा र भोजन पानीको काम उहाँहरू आफैँले केही दिन गर्नुभयो । मलाई असाध्य सेवा गर्नुभयो बिरामी भएको समयमा । असल मानिसको स्वभाव र गुण कहिल्यै बिर्सिँदो रहेनछ ।

(७) पहिलो संस्थागत राजनीतिमा सचिव :
यसको लगत्तै छात्र कार्यसमितिको निर्वाचन भयो, सायद २०३० सालमा हुनुपर्छ । शंकर अधिकारी सभापति पदमा उठे । हामी सहपाठी थियौं । मलाई उनले सचिवमा उठ्न भने र म पनि उम्मेदवार भएँ । हामीले पहिले कम्युनिष्ट बनाएका कक्षाका साथीहरूमध्ये एकजनाबाहेक सबै नेविसंघमा संलग्न भएपछि हामी सजिलै विजयी भयौँ तर ती एकजना साथीले हरक्षण मलाई सहयोग गरेँ । कलेजमा त उनको गुन निकै रहृयो मलाई । ती थिए हरि सुवेदी । कक्षा ६ बाट शम्भु पोख्रेल निर्वाचित भएका थिए । उनी काठमाडौंको नगर राजनीतिमा निकै चर्चित महामूर्ख टंकप्रसादका छोरा रहेछन् । उनी समयान्तरमा मेरा ससुरालीतिर मामा हुन पुगे । यी पंक्ति लेखिँदै गर्दा उनको देहावसान भएको जानकारी पाएको छु । नुवाकोटका मुकुन्द नेपाल पनि समितिमा थिए । उनी पछिल्ला दिनमा त्यति सक्रिय देखिएनन् ।

रानीपोखरी संमावि छात्र कार्यसमितिको सचिव भएपछि मेरो राजनीतिक यात्रा संस्थागत हुँदै गयो । छात्र कार्यसमितिले वादविवाद, कविता, वक्तृत्व, खेलकुद प्रतियोगिता गरिरहन्थ्यो । विद्यालयको जन्मदिन मनाउँथ्यो । कक्षाका साथीहरू सुदर्शन आचार्य (गोलढुंगा), जीवनाथ लामिछाने, हेमनिधि नेपाल, कृष्णप्रसाद भट्टराई, होमप्रसाद गृहस्थी, प्रेमप्रसाद गैरे, दामोदर पोख्रेल, जयराम पोख्रेल, मुकुन्द पौडेल (फर्पिङ), वासुदेव रेग्मी, बद्रीनाथ अधिकारी, अच्युत रिजाल, मुकुन्द गौतम, अच्युत गौतम, गोकुल सापकोटा (काभ्रे), नारायण सापकोटा सिन्धु, अनन्त सापकोटा, राममणि लुइँटेलहरू निकै सक्रिय थिए ।

हामी छात्र कार्यसमितिमा भएको समय विद्यालयको वार्षिकोत्सवमा र उपयुक्त समयमा कार्यक्रमहरू हुने गर्थे । विद्यालयको वार्षिकोत्सवमा बालकृष्ण सम, माधव घिमिरे, केदारमान व्यथित, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, सूर्यविक्रम ज्ञवाली जस्ता साहित्यकारदेखि त्यस समयका शासकीय पदाधिकारीहरू पनि आउने गर्थे । खेलकुद, वादविवाद, कविता, निबन्ध, वक्तृत्वकला प्रतियोगिताहरू सहित हाजिरी जवाफ भइरहन्थे ।

विद्यालयको जन्मदिनमा तल्लो कक्षाका साथीहरूलाई पनि हामी प्रेरित गरिरहेका हुन्थ्यौँ । त्यसबेला रमा आचार्य, यशोदा गौतम, यशोदा अधिकारी, कृष्णा श्रेष्ठ, सुशीलासहित अनेक नामका केटीहरू पनि पढ्थे । हामीसँगै कक्षा आठसम्म पढेकी मणिकर्णिका पोख्रेल भने विद्यालय परिवर्तन गरेर कतै गएकी थिइन् सायद लेब्रोटरी मावितिर हो कि । यादव भण्डारी पनि भानुमा गएका थिए । कक्षा ६ मा पढ्न आएका प्रतिभाशाली चूडा निरौला पनि अन्तै हिँडेका थिए । तनहूँ, लमजुङ र गोरखाबाट कक्षा आठ पूरा गरी आएका विष्णुहरि पौडेल, सुदर्शन सुवेदी, सूर्यमोहन काफ्ले, तीर्थराज अधिकारी, टुकनाथ अधिकारी, रामनाथ काफ्ले, विष्णुभक्त पौडेल, जीवन अधिकारी, चन्द्रमणि अधिकारी, रामराज सुवेदी, पूर्वतिरबाट आएका हरि पौडेल जस्ता साथीहरूको ठूलो पंक्ति थियो । भोजपुरबाट आएका देवेन्द्र न्यौपाने भने राल्फा आन्दोलनबाट प्रभावित थिए । तैपनि हामीलाई सहयोग गर्थे ।

हामी छात्र कार्यसमितिमा भएको समय विद्यालयको वार्षिकोत्सवमा र उपयुक्त समयमा कार्यक्रमहरू हुने गर्थे । विद्यालयको वार्षिकोत्सवमा बालकृष्ण सम, माधव घिमिरे, केदारमान व्यथित, सिद्धिचरण श्रेष्ठ, सूर्यविक्रम ज्ञवाली जस्ता साहित्यकारदेखि त्यस समयका शासकीय पदाधिकारीहरू पनि आउने गर्थे । खेलकुद, वादविवाद, कविता, निबन्ध, वक्तृत्वकला प्रतियोगितासहित हाजिरी जवाफ भइरहन्थे ।

सुरुमा विश्वनाथ पोख्रेल, अनि विष्णुप्रसाद न्यौपाने र तेजकेशरी शर्मा प्रधानाध्यापक हुनुभयो । अध्यापन गराउनेमा पाका गुरुहरू बद्रीनाथ शर्मा, इन्दुनाथ प्याकुर्‍याल, साहित्यकार गोमा, शुकदेव पौडेलदेखि भरतमणि रिसाल, सिद्धिनाथ गौतम, दामोदर ढकाल, साम्वराज आचार्य, श्रीकृष्ण अधिकारी, दुर्गाप्रसाद दाहाल, विदुरप्रसाद पौडेल, उपेन्द्र ढुंगाना, दामोदरनाथ लोहनी, कृष्णचन्द्र न्यौपाने, अंग्रेजीमा मल्ल सर आदि हुनुहुन्थ्यो । इन्दुनाथ गुरु र कृष्णचन्द्र गुरु असाध्य रमाइलो । शुकदेव गुरु हिन्दी र संस्कृतमा मात्रै सम्वाद गर्नुहुन्थ्यो । समयान्तरमा अरू गुरुहरू पनि आउनुभयो मेरो स्मृतिमा त्यति रहनुभएको छैन । तेजकेशरी शर्मा दार्शनिक जस्तो हुनुहुन्थ्यो, विष्णु गुरु वेदान्ती, विश्वनाथ गुरु विद्यार्थीका असाध्य सहयोगी पनि । पछि यीमध्ये धेरैजना वाल्मीकि विद्यापीठमा प्राध्यापनमा पुग्नुभयो भने भरतमणि, दामोदरनाथसहित केही सरकारी सेवामा । उहाँहरू कसैले पनि हाम्रा राजनीतिक र सांगठनिक अभ्यासलाई निषेध गर्नुभएन, बरू प्रोत्साहित नै गर्नुभयो ।

(८) तीनधारा संस्कृत छात्रावास प्रवेश :
यहीबीचमा संस्कृत छात्रावासमा केही सिट खाली भएछन् र अन्तर्वार्ता हुनेभयो । व्याकरण विषयका प्रकाण्ड विद्वान् शुकदेव पौडेल गुरुको स्नेह र ढुण्डीराज दाजुको सहयोगले म छात्रावासमा पुग्ने भएँ । सरासरमा त मेरो नाउँ थिएन तर प्रतीक्षा सूचीको १३ नं मा परेको थिएँ । सायद प्रतीक्षासूचीमा तीसजना जति थिए । कमलपोखरीबाट पुरु दाइ, लक्ष्मी दाइ र प्रेम दाइले छात्रावासमा प्रवेश गर्दा पनि आवश्यक सामान आदिका लागि सहयोग गर्नुभयो । १२ जना प्रतीक्षासूचीका छात्रावास पुगेपछि मेरो पालो आयो । सरकारको अधिकृत पदमा लोकसेवा दिएर उत्तीर्ण ध्रुव वाग्ले हुनुहुँदो रहेछ । कसैले मलाई भने : गोरखाका ती वाग्ले दाजुसँग कुरा गरिस् भने उहाँले तुरुन्त सिट खाली गरिदिनुहुनेछ । नत्र अरू एक महिना लाग्न सक्छ ।

मैले ध्रुव वाग्लेसँग कुरा गरेँ । उहाँले भन्नुभयो : ल भाइ रहेछ । म आजै राजीनामा दिन्छु । तिमी भोलि नै छात्रावासमा लुगाफाटो बोकेर र ग्लास र थालका डिपोजिट राख्ने पैसा ल्याउन नबिर्सनू । त्यो डिपोजिट छात्रावासबाट निस्केका समयमा फिर्ता पाइने हुन्छ । म तुरुन्त कमलपोखरी पुगेर लक्ष्मी दाजुहरूलाई जानकारी दिएँ । उहाँहरूले केही लुगा किन्ने, डिपोजिट राख्ने र केही थप पैसासमेत दिनुभयो । छात्रावास निर्दलीय पञ्चायतविरोधी राजनीतिको मियो जस्तै थियो त्यस बेला पनि । त्यहाँ वैचारिक रूपले पनि दीक्षित हुने अवसर मिल्नेमा म ढुक्क थिएँ । क्रमशः