शिक्षकको दृष्टिकोणबाट पुरुषोत्तम दाहालको उपन्यास ‘शान्ता’

सारांश :
पुरुषोत्तम दाहालद्वारा लिखित उपन्यास शान्ता नेपाली साहित्यमा एक संवेदनशील र गहिरो सामाजिक चित्रण प्रस्तुत गर्ने कृति हो जसले एक गृहिणी शान्ताको जीवनमार्फत समाजका विभिन्न तहहरूमा व्याप्त असमानता, त्याग, सहनशीलता र मानवताको कथा बोल्दछ । उपन्यासमा शान्ताको पात्र केन्द्रीय भूमिकामा छ, जो न त शिक्षक हुन्, न त कुनै पदमा प्रतिष्ठित तर उनी एक साधारण गृहिणी, स्वास्थ्य समस्याबाट ग्रसित, तर अत्यन्त सहनशील, सहयोगी र दृढ इच्छाशक्ति भएकी नारी हुन् । यस समीक्षामा, शान्ताको जीवनलाई शिक्षाको दृष्टिकोणबाट हेरिएको छ-जहाँ शिक्षाले सधैं पाठ्यपुस्तकमा मात्र नभई समाज र जीवनका विविध आयामहरूमा पनि सिकाइ दिन्छ । उपन्यासले शिक्षाको मूल मान्यतालाई पुनः परिभाषित गर्दै शिक्षक नहुँदै पनि कसरी शान्ता समाज र मानवताका लागि ‘शिक्षक’ जस्तै प्रेरणाको स्रोत बन्न सकिन् भन्ने कुरालाई उजागर गर्छ ।

शान्ताको अनुभव नेपाली समाजमा व्याप्त वर्गीय विभाजन, धनको अहंकार र मानवीय संवेदनाको ह्रासप्रति एउटा सशक्त संकेत हो । यस्ता अनुभवहरूले पाठकलाई सोध्न बाध्य बनाउँछ-के हाम्रो समाज अझै पनि आत्मीयता र त्यागप्रति यति संवेदनशील रहन सक्दैन ?

समीक्षा :
शान्ताको कथा राजधानी काठमाडौंको एउटा सानो घरबाट सुरु हुन्छ, जहाँ उनी आफ्नो पति-एक प्राध्यापक, पत्रकार र मानव अधिकार तथा लोकतन्त्रका पक्षधरसँग सादगीपूर्ण जीवन बिताउँदै आएकी हुन्छिन् । उनीहरूको घर वरिपरि ठूल्ठूला भवनहरूले घेरेका छन्, तर सानो घरभित्रको जीवनमा सन्तोष, आत्मसम्मान र सहअस्तित्व छ ।

शान्ता आफैं स्वास्थ्य समस्याबाट पीडित थिइन् तर पनि उनले आफ्ना मामा, जो एक प्रसिद्ध चिकित्सक थिए, उहाँको जीवन बचाउन आफ्नै जिउको अङ्ग अर्थात् कलेजो दान गर्ने निर्णय गरेकी थिइन् । यो निर्णय एउटा क्रान्तिकारी त्याग थियो, जुन न त समाजले अपेक्षा गरेको थियो न त उनको परिवारले आग्रह तर उनका पति र छोराछोरीहरूले उनलाई अवरोध गरेनन् । यसविपरीत, मामा पक्षका अन्य धनाढ्य र नजिकका नातेदारहरू जसले मामा डाक्टरको जीवनभर फाइदा उठाएका थिए, कलेजो दान गर्न कत्तिको इच्छुक थिएनन् ।

शान्ताको मानवता, सहानुभूति र त्यागले पाठकलाई गहिरो सोचमा पार्दछ । उनले आफ्ना मामा डाक्टरको लागि कलेजो दान गर्ने दृढ निश्चय गरेकी थिइन् तर जब उनी एकपटक मिठो परिकार बोकेर मामा भेट्न गइन् जसमा उनले मामाको मनपर्ने खाना तयार पारेकी थिइन्, उनले ढोका बाहिर कुरेर बस्नुपर्‍यो-मामा व्यस्त थिए । धेरै बेर पर्खिएर पनि उनले मामा देख्न पाइनन् । त्यसपछि उनी दुःखी मनले घर फर्किइन् ।

यही बेवास्ताको पुनरावृत्ति अर्को पारिवारिक जमघटमा पनि हुन्छ-जहाँ उनी निमन्त्रणा पाएर गइन्, आशाले भरिएर मामा देखिन्छन् होला भनेर तर त्यहाँ पनि उनी सामाजिक रूपमा बेग्लिएकी अनुभूति गर्छिन् । धनी, आधुनिक र अभिमानी नातेदारहरूको बीचमा उनी आफैंलाई निम्न वर्गको प्रतिनिधिका रूपमा देख्छिन् जहाँ भावना र त्यागको कुनै मूल्य छैन । शान्ताको अनुभव नेपाली समाजमा व्याप्त वर्गीय विभाजन, धनको अहंकार र मानवीय संवेदनाको ह्रासप्रति एउटा सशक्त संकेत हो । यस्ता अनुभवहरूले पाठकलाई सोध्न बाध्य बनाउँछ-के हाम्रो समाज अझै पनि आत्मीयता र त्यागप्रति यति संवेदनशील रहन सक्दैन ?

शान्ता केवल एक उपन्यास होइन, यो नेपाली समाजको ऐना हो । जहाँ सच्चा त्याग, साधारण नारीको संघर्ष र गहिरो सामाजिक पीडा झल्किन्छ । शिक्षक, विद्यार्थी वा समाजका कुनै पनि सदस्यका लागि यो कृति आत्ममूल्यांकन र प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्दछ ।

शिक्षा र शान्ताको कथा
शिक्षकहरूलाई यो उपन्यासले एक नयाँ दृष्टिकोण दिन्छ-शिक्षा केवल किताब पढाउने काम होइन, शिक्षा हो सहानुभूति, आत्मबल, त्याग र समाजप्रतिको उत्तरदायित्वको अभ्यास। शान्ता कुनै औपचारिक शिक्षक होइनन् तर उनले आफ्नो व्यवहार, निर्णय र सहनशीलतामार्फत पाठ सिकाउँछिन् नयाँ पुस्तालाई मात्र होइन, शिक्षित वर्गलाई समेत । शिक्षकहरूले आफ्नो कक्षाकोठाबाट बाहिर निस्किएर समाजमा शिक्षा कसरी लागू हुन्छ भन्ने कुरा बुझ्नुपर्ने आवश्यकता यो उपन्यासले देखाउँछ । शान्ताले समाजलाई देखाएको ‘समाजको लागि जीवन’ भन्ने दृष्टिकोणले नै शिक्षाको मौलिक उद्देश्यलाई परिभाषित गर्छ । साथै शान्ताको पात्र शिक्षिका नभए पनि उनले देखाएको करुणा र समाजप्रतिको लगावले हामीलाई सिकाउँछ-सत्य शिक्षाको मूल अर्थ व्यवहारमा झल्कन्छ ।

स्वास्थ्य र सामाजिक संरचना
उपन्यासले स्वास्थ्य र सामाजिक सम्वेदनाबीचको सम्बन्धलाई पनि गहिरो रूपमा देखाएको छ । शान्ता स्वयं रोगी थिइन् तर उनले अरूको जीवन बचाउन आफूलाई जोखिममा राखिन् । उनले चिकित्सा क्षेत्रप्रति मात्र होइन सम्पूर्ण समाजप्रति पनि कर्तव्य निर्वाह गरिन् । यद्यपि, डाक्टरको परिवार र उनका सहयोगीहरूले यो त्याग बुझ्न सकेनन् । आजको स्वास्थ्य प्रणालीमा पनि हामी यस्तो असमानता देख्छौँ-जहाँ भावनाभन्दा बढी पैसाको मूल्य हुन्छ र त्यागभन्दा बढी प्रभावको । शान्ताले समाजमा रहेका यिनै विरोधाभासलाई जीवन्त रूपमा प्रस्तुत गर्छिन् ।

निष्कर्ष :
पुरुषोत्तम दाहालको शान्ता उपन्यासले शिक्षा, स्वास्थ्य, सामाजिक न्याय, र मानवीय सम्वेदनाको जटिल सम्बन्धलाई एक सरल तर गहिरो कथावाचनमार्फत प्रस्तुत गर्दछ । शान्ता पात्र शिक्षिका नहुन सक्छिन् तर उनले शिक्षिका भन्दा गहिरो शिक्षा दिएकी छन्—धैर्य, सेवा, प्रेम, र आत्मसम्मानको । शिक्षकहरूको दृष्टिकोणबाट हेर्दा, यो उपन्यास केवल पाठ्यक्रमसँग मेल खाने कुनै विषयमात्र होइन, यो त जीवन पाठशालामा पढाइने जीवनमूल्यहरूको एक प्रमाणित पाठ हो । अन्ततः शान्ता केवल एक उपन्यास होइन, यो नेपाली समाजको ऐना हो । जहाँ सच्चा त्याग, साधारण नारीको संघर्ष र गहिरो सामाजिक पीडा झल्किन्छ । शिक्षक, विद्यार्थी वा समाजका कुनै पनि सदस्यका लागि यो कृति आत्ममूल्यांकन र प्रेरणाको स्रोत बन्न सक्दछ । (डा.भट्ट कोवेन्ट्री विश्वविद्यालय ग्रुप, बेलायतमा प्राध्यापन गर्नुहुन्छ)