कृष्ण भुसाल

– वीरभद्र आचार्य

आजको प्रभातकालीन हिँडाइ पशुपति आर्यघाट हुँदै मिर्गस्थलीसम्मको थियो । चिताहरूमा आगो दन्किरहेको थियो, लास जलिरहेको हर्दै हिँडिरहेको थिएँ । मिर्गस्थली उक्लने भर्‍याङ चढ्ने क्रममा मामाको मुसुक्क हाँसेको तस्वीर पटक पटक मनमा आइरहृयो । आज मामाको देहावसान भएको ७ महिना लाग्यो । मलाई आशीर्वाद दिँदा कसरी मुसुक्क हाँस्नुहुन्थ्यो सम्झिरहेँ । कति मिठो थियो त्यो मुस्कान । अनि मामाको चालचलन बोली, विचार आदि सम्झँदै गएँ । कति शालीन र सौम्य थियो । शरीरमा त्यति शक्ति थिएन तर मुहारमा जहिले पनि तेज र तत्परता झल्किरहेको हुन्थ्यो । अब मामा मेरो सम्झनामा मात्र हुनुहुन्छ । मैले आर्यघाटमा मामाको शरीर जलाएर आएको दिन सम्झेँ ।

त्यहाँदेखि नै मेरो मस्तिष्कमा शरीर ‘म’ होइन भन्ने स्पष्टता आइसकेको थियो । मामाको पार्थिव शरीर जलाइयो । शरीर मामा हुँदो हो त चितामा राखेर डढाउनु जघन्य अपराध हुने थियो होला । तर पनि सम्झनामा त त्यो भौतिक शरीरको मुस्कान नै भयो । यस्तै विचार गर्दै थिएँ, फेरि पुरानै विचार तरङ्गित हुन पुग्यो । शरीर त जड हो, जो एक यन्त्र समान छ । शरीरलाई कुनै ऊर्जाले सञ्चालित गरिरहेको छ । जो चेतन छ । मामाको शरीर जड थियो मृत्युपर्यन्त पञ्चमहाभूतमा मिल्न पुग्यो । सोचेँ शरीर मामा नभए मैले कसलाई मामा भनेर जानको रहेछु त ? अनि फेरि मामाको त्यस निर्दोष अनुहारको मधु मुस्कान सम्झनामा आयो ।

शरीर चलाउने त आत्मा अर्थात् ‘म’ ले नै हो, मनलाई पनि चलाउने आत्मा त हो नि । फेरि अर्को विचार आत्मा त साक्षी भावमा मात्र बसेको हुन्छ । तटस्थ छ । सुखदुःख, जन्ममृत्युको अनुभव नै गर्दैन, जो शाश्वत छ ।

शरीर जड हो भने त्यो अनुहारमा हाँसो कहाँबाट आयो त ? सोचेँ मनले आदेश दियो ओठका दुई तरेलीहरू मुस्कानमा प्रतिबिम्बित भयो । विचार गर्दै गएँ मन आफैँमा जड हो । यो स्वतःस्फूर्त होइन । त्यसो भए फेरि मनलाई कसले चलायो त ? त्यस ओठको पछाडि कुन तत्व छ, जसको आदेशमा ओठमा मुस्कान प्रस्फुटन भएको छ ? सिधा सिधा विचार गरेँ सबै शरीर चलाउने त आत्मा अर्थात् ‘म’ ले नै हो, मनलाई पनि चलाउने आत्मा त हो नि । एकपछि अर्को विचार तरङ्गित भयो, होइन होइन, आत्मा त साक्षी भावमा मात्र बसेको हुन्छ । तटस्थ छ । उसलाई हाँसोको पनि मूल्य छैन, रोदनको पनि मूल्य छैन । सुखदुःख, जन्ममृत्युको अनुभव नै गर्दैन, जो शाश्वत छ ।

अलमल्लमा परेँ, त्यसो भए को हाँस्यो त ? शरीर जड छ, आत्मा साक्षी मात्र छ भन को हाँसेको हो ? अर्थात् ‘म’ र मनका बीचमा के छ त जसले यो प्रपञ्च रचिरहेको छ ? शास्त्रले ठोकुवा गरेको कुरो याद आयो, अविद्या । मेरा आत्मालाई अविद्याले छोपेको छ । प्रश्न गरेँ, त्यसो भए अविद्या के हो ? शास्त्रोक्त जवाफ फर्काएँ, व्यक्तिमा विद्यमान अविद्या ‘माया’ को व्यष्टि रूप हो । ब्रहृम र जगत्का बीचमा मायाको पर्दा छ । त्यस्तै मन र आत्माका बीच अविद्याको जालो छ । त्यसो भए के मेरा मामाको मुस्कान मायाको खेल थियो त ? सोचेँ, हो ¤ मनमा उत्पन्न हुने जति पनि भाव र आवेगहरू छन् ती सबै अविद्याबाट उत्पन्न भएका छन् र हाम्रो भौतिक शरीर मायाको बसमा छ । विद्या भन्नु ज्ञान हो भन्छन् ।

शास्त्रले आत्मालाई नै ज्ञानस्वरूप मानेको छ । तर, पनि जाग्रत् अवस्थामा हाम्रा अगाडि त माया मात्र छ । सोचेँ, त्यसो भए ब्रहृम र माया एकै सिक्काका दुई पाटा हुनुपर्छ । अर्थात् ज्ञान र अज्ञान वा विद्या र अविद्या, अर्को शब्दमा आत्मा र भौतिक शरीरमा एकत्व छ र आत्माकै विक्षेदित रूप ‘अविद्या’, मन, बुद्धि, चित्त, अहंकारमा बाँडिएको छ । भन्नुको अर्थ आत्मामा पुग्न मायाको पर्दा हटाउनुपर्‍यो । त्यो कसरी त ? सोच्दै गएँ, मायाको जालोबाट पार पाउन सर्वप्रथम मनलाई अधीनमा राख्न सक्नुपर्‍यो । मन नै त्यस्तो सेतु हो जसले जीवलाई बाहृयजगत्बाट अन्तरजगत्सम्म लैजान सक्छ । जबसम्म मन इन्द्रियको बसमा हुन्छ, बहिर्मुखी हुन्छ ।

यो पनि पढ्नुहोस्

…तैपनि किन आक्रामक देखिन्छन् नेताहरू ?

इन्द्रियको लगाम घोडाजस्तो छ । विषय भोगमा लिप्त रहन्छ । जहाँ विषयका वस्तुहरू पायो उतै लर्कन्छ । तसर्थ मनलाई इन्द्रियको बसमा रहन दिनुभएन । मनमा विषयभोगको चाहना पैदा भएपछि पाप कर्ममा पनि डोहोर्‍याउँन सक्छ भने त्यसको उल्टो अध्यात्ममा पनि उत्प्रेरित गर्न सक्छ । तसर्थ मनलाई इन्द्रियजन्य कर्ममा फस्न नदिनका लागि घोडालाई लगाम लगाएजस्तै मनले इन्द्रियहरूलाई लगाम दिन सक्नुप¥यो । यसका लागि इन्द्रियलाई मनमा भएको आत्मिक शक्ति प्रयोग गरेर अन्तर्मुखी बनाउनुप¥यो । सोच्दै गएँ, मन कसको अधीन छ त ? मनलाई बुद्धिले मात्र अधीनमा राख्न सक्छ । मन विषयभोगमा रुमल्लिरहेको हुन्छ भने बुद्धिले मात्र यो सही यो गलत भन्ने निश्चय गर्न सक्छ र मनलाई विषयभोगबाट फर्काएर अन्तरमुखी बनाउन सक्छ ।

तर, मन त बलवान् छ, यसले बुद्धिलाई बेवास्ता पनि गर्न सक्छ । तसर्थ मनलाई बुद्धिको प्रयोगले बिस्तारै तालिम दिएर अन्तरमुखी बनाउनुप¥यो । सोचेँ, कठिन छ तर माउतेले हात्तीलाई बसमा लिएजस्तै, बुद्धिको प्रयोग विवेकशील तरिकाबाट हुँदै गयो भने मनलाई शान्त पार्न त्यति कठिन त हुँदैन होला भन्ने लाग्यो । बुद्धिको प्रयोग गरेर मनलाई त शान्त परियो तर चित्त शुद्धि नभईकन आत्मतत्वको ज्ञान हुन मुस्किल छ भन्छन् । चित्तमा पूर्वजन्मदेखि लिएर यस जन्मसम्मको संस्कार विद्यमान हुन्छ रे । यो संस्कारजन्य कुराहरूलाई निमिट्यान्न नपारेसम्म चित्त वृत्तिको कारण मैले सुख र दुःखको अनुभव गरि नै रहेको हुन्छु । अथवा भावना र आवेगको बसमा नै हुन्छु । जसको लागि चित्त शुद्धि आवश्यक हुन जान्छ ।

जबसम्म म मेरो देहको, आफन्तजन र जगत्प्रतिको मोहको यो जन्जालबाट उम्कन सक्दिन तबसम्म म यो अविद्याको जालो अर्थात् काम, क्रोध, लोभ, मोह, इष्र्या आदिमा नै फसिरहेको हुन्छु, तसर्थ मैले वैराग्य प्राप्तिका लागि देह, परिवारजन र भौतिक जगत्प्रतिको मोहलाई त्याग्न सक्नुपर्छ ।

शास्त्र भन्छ, विवेकको सही प्रयोगबाट चित्त शुद्ध हुँदै जान्छ । निष्काम कर्म र इन्द्रिय निग्रहबाट जब मन अन्तर्मुखी हुन्छ र चित्तको पनि शुद्धि हुँदै जान्छ । यो कसरी हुन सक्छ त ? यसका लागि वैराग्य परम आवश्यक स्थिति रहेछ । वैराग्य भन्नाले भौतिक जगत्को अर्थात् अनात्मको आकर्षणमा नफसेर आत्मचिन्तनमा लीन हुनु हो । यहाँ शङ्कराचार्यको मत अनुसार सम (निरन्तर ब्रहृममा ध्यान लगाएर बस्ने), दम (इन्द्रिय निग्रह अर्थात् आत्मसंयम गर्ने), उपरती (मनलाई बाहृय विषयबाट प्रभावित हुन नदिने) तितीक्षा (सहनशीलताको विकास गर्ने), श्रद्धा (शास्त्रको अक्षरशः ज्ञानमा निश्चयात्मकता राख्ने) अनि समाधान (ब्रहृममा चित्त अड्याएर राख्ने) आत्मतत्वमा पुग्नका लागि खुड्किलाहरू हुन् ।

यी खुड्किला पार गर्नु भनेको नै वैराग्य धारण गर्नु हो । भन्नुको अर्थ मैले मायाको जालो काटेर बोधमा पुग्नका लागि वैराग्य धारण अत्यन्त आवश्यक देखेँ । फेरि आफैँलाई प्रश्न गरेँ, वैराग्य प्राप्तिका लागि मैले आफ्नो तहमा के गर्नुपर्छ त ? भौतिक वस्तु, म र मेरो, काम, क्रोध, लोभ, मोह र इष्र्याभन्दा माथि उठ्नुपर्‍यो । यहाँ आएर फेरि एक पटक त्यागको महत्वपूर्ण भूमिका देखेँ । जबसम्म म मेरो देहको, आफन्तजन र जगत्प्रतिको मोहको यो जन्जालबाट उम्कन सक्दिन तबसम्म म यो अविद्याको जालो अर्थात् काम, क्रोध, लोभ, मोह, इष्र्या आदिमा नै फसिरहेको हुन्छु, तसर्थ मैले वैराग्य प्राप्तिका लागि देह, परिवारजन र भौतिक जगत्प्रतिको मोहलाई त्याग्न सक्नुपर्छ ।

यस्तै तर्क गर्दै थिएँ, एक गुरुले भेनको कथा याद आयो, ‘तिमीले एउटा गिट्टीलाई एक महिनासम्म सँगै राख्यौ भने एक महिनापछि त्यो गिट्टी फाल्न हिचकिचाउँछौ । अर्थात् त्यस गिट्टीप्रति तिम्रो आशक्ति बढिसकेको हुन्छ ।’ त्यो कुरो खुबै घत लागेको थियो र आजको सन्दर्भमा यस तर्कलाई अझै अगाडि बढाउन खोजेँ । जुन देह जन्मदेखि हामीले लिएर आएका छौँ त्यस देहप्रतिको मोह त झन् प्रगाढ हुने नै भयो ।

यो पनि पढ्नुहोस्

थाहा पाउनुस् शनिबार जन्मिने मानिस कस्ता हुन्छन् ?

त्यसो भए के त देहप्रतिको मोह त्याग्न सकिन्छ त ? सकिन्छ, तर अभ्यासको जरुरी छ, त्यागको र वैराग्यको सहारा लिएर । वैराग्यद्वारा नै बोधको परम स्थितिमा पुगिन्छ । यस प्रकार शास्त्रोक्तसिद्ध तर्क गर्दै जाँदा मामाको त्यो मुस्कानलाई सही अर्थमा जान्नु भनेकै मायाको जालोलाई चिरेर परम तत्वसम्म पुग्नु रहेछ । अर्थात् म ‘म’ सम्म पुग्नु रहेछ । जीवले आत्मालाई जान्नु रहेछ । ॐ विशुद्धाय नमः ।

‘मर्दहरू इतिहास बनाएर जान्छन्, नामर्दहरू इतिहास भजाएर खान्छन्’ यो अरू कसैको भनाइ हो । मैले यसपूर्व पनि मेरा लेखहरूमा यो घतलाग्दो वाक्यको प्रयोग गरेको छु । नेपालको हकमा यो वाक्य धेरै व्यक्तिहरूमा चरितार्थ हुँदै गइरहेजस्तो लाग्छ । कुनै कालखण्डमा लगाएको बालीबाट जीवनभर आयस्ता लिइरहन चाहने समुदाय नेपालमा धेरै देखियो । मैले यसो गरेको थिएँ, मैले उसो गरेको थिएँ भनेर आफ्नो योगदानलाई निरन्तर भजाइरहन चाहने वर्गकै पोल्टामा नेपालको राजनीति परिरहेको छ । हाम्रा क्रान्तिकारी नेताहरू सधैंभरि आफ्नो इतिहासलाई अगाडि राखेर सधैं आक्रामक शैलीमा जनता सामु प्रकट भइरहेका देखिन्छन् । मानिसको योग्यतामापन गर्ने आधार के होला ? सायद आफ्नो योग्यताको सामथ्र्यले अरूको योग्यताको मापन गरिन्छ । सामुन्नेमा भएको मानिसको योग्यता हेरेर कसैको योग्यताको मापन हुन्छ । आफ्नो सामु उभिएको मानिसको भन्दा भिन्न विचार राख्न सकेको अवस्थामा वा उसले जानेका विषयभन्दा फरक विषयमा कुरा गर्ने हो भने सायद मानिस जान्ने हुनसक्छ । अर्को आधार उसैले जानेको कुराका आधारमा पनि मानिस योग्य हुन सक्छ ।

नेता छ सामाजिक सेवा गर्नुको सट्टा ठेकेदारी गर्छ, दलाली गर्छ । डन बन्छ र जनतालाई अधीनमा राख्न चाहन्छ । डाक्टर छ, डाक्टरभन्दा बढी समाजसेवी हुँ भन्छ । प्राध्यापक छ प्राध्यापनभन्दा बढी राजनीति गर्छ, विश्लेषक हुँ भन्छ, विज्ञ हुँ भन्छ तर विज्ञता प्रदर्शन गर्ने ठाउँमा उसको निर्णायक उपस्थिति हुँदैन । मास्टर छ पढाउनेभन्दा बढी अरू नै काम गर्छ ।

मभन्दा अग्लो मानिसको योग्यता सायद मैले मापन गर्न सक्दिन । जब अयोग्यले योग्यता नाप्न थाल्छ बेथिति पनि त्यहीँबाट प्रारम्भ हुन्छ । अरू माथि औँला उठाउन जस्तो सजिलो आफू बन्न हुँदैन । साहित्यशास्त्रमा नवरसको कुरा गरिएको छ । भक्तिमार्गीहरूले भक्तिरस पनि थपेर रसको संख्या दश हुने कुरा गरेका छन् । जतिवटा रस हुन्छन् त्यति नै वटा भाव हुन्छन् । मानिसभित्र माथि भनिएका सबै प्रकारका भाव विद्यमान रहन्छन् । जुन भावको अवस्था सिर्जना हुन्छ त्यही भाव रसरूपमा प्रकट हुन्छ भनिएको छ । अरू प्राणीमा पनि ती भावहरू अवश्य हुँदा हुन् तर सबै प्राणीमा प्रकट हुने भावका बारेमा हामीलाई थाहा नभए पनि मानिसमा हुने विभिन्न भावका बारेमा हामीलाई जानकारी हुन्छ । मानिसमा विद्यमान ती भावको आधार मानिस नै हो । यसरी हेर्दा मानिस धेरै प्रकारको भएको देखियो । शृङ्गार, हास्य, करुण, वीर, रौद्र, बीभत्स, भयानक आदि धेरै प्रकारका भाव प्रकट गर्ने मानिस कति प्रकारको हुन्छ होला ? सायद यो पनि रहस्यकै कुरा भयो ।

यसभन्दा पहिले मानिसले देखाउने भित्री-बाहिरी चरित्र र उसका विभिन्न अवस्था, रूप र क्षमताका कारेमा कुरा गर्ने गरकै हुँ । मानिसले गर्न सक्ने कामको सूची तयार गर्ने हो भने लामै हुन सक्छ । मानिसले गर्ने कामका आधारमा मानिसमा उपाधिहरू चढ्दै जान्छन् । जस्तै जागिरे मानिस, बेरोजगार मानिस । जागिरमा पनि विभिन्न क्षेत्र र तहका मानिस । मानव अधिकारवादी, सामाजिक अभियन्ता, राजनीतिक नेता आदि । यतिमात्रै भएर पनि पुग्दैन एउटै मानिस धेरै प्रकारका भूमिकामा आउन थाल्छ । नेता छ सामाजिक सेवा गर्नुको सट्टा ठेकेदारी गर्छ, दलाली गर्छ । डन बन्छ र जनतालाई अधीनमा राख्न चाहन्छ । डाक्टर छ, डाक्टरभन्दा बढी समाजसेवी हुँ भन्छ । प्राध्यापक छ प्राध्यापनभन्दा बढी राजनीति गर्छ, विश्लेषक हुँ भन्छ, विज्ञ हुँ भन्छ तर विज्ञता प्रदर्शन गर्ने ठाउँमा उसको निर्णायक उपस्थिति हुँदैन ।

मास्टर छ पढाउनेभन्दा बढी अरू नै काम गर्छ । कर्मचारी छ ऐन, नियम, कानुन र कार्यालयको पदीय कामभन्दा बढी अन्य निकायको काम गर्छ । कवि छ कविताभन्दा बढी राजनीति लेख्छ र साहित्यकार बस्ने ठाउँ खोज्न थाल्छ । पत्रकार हुँ भन्छ समाचार लेखेरभन्दा बढी नलेखेबापत पैसा कमाउने मेसो खोज्छ । एवम् क्रमले नेपालमा त आफू जुन विषयको विज्ञ हुनुपर्ने हो त्योभन्दा अरू नै विषयको विज्ञ बन्न थाल्छ । आफ्नो क्षेत्रमा आफ्नो सुरक्षा देख्दैन र अर्कै क्षेत्रतर्फ लालायित हुन्छ । यहाँ कसैलाई पनि आफ्नो पेसा फापेको दखिँदैन । आफ्नो पेसामा कोही पनि सफल छैन बरु अरूकै पेसामा ऊ सफल भएको ठान्छ । यद्यपि यी कुरा सबैमा लागु हुँदैनन् तर आजका मानिसको प्रवृत्ति यस्तै प्रकारको देखिन्छ । यसरी हेर्दा मानिसभित्र कति क्षमता छ भनेर कसैले मापन गर्न सक्ने अवस्था नै छैन । समाजसेवा त हाम्रो देशको सबैभन्दा बढी फस्टाएको क्षेत्र हो जहाँ हरेक क्षेत्रका मानिसहरू आएर सफल भएका छन् । सफल यस मानेमा छन् कि समाजसेवाको नाममा सबैभन्दा बढी अनियमितता भएको छ । बढी भ्रष्टाचार भएको छ । समाजसेवीको त कुनै योग्यता नै हुनुपर्दो रहेनछ । नामजस्तै काम गरेर बस्न यहाँ कसैलाई मान्य छैन ।

आज यस्तै पेचिलो कुराले जिज्ञासा जन्माएको हो । नेपाली राजनीतिमा सबै प्रकारका अभ्यास भइरहेका छन् । के गर्दा के हुन्छ ? भन्ने विषयमा समीकरण र ध्रुवीकरणका प्रायः सबै अभ्यास भइसकेका छन् । कुन पार्टी कुन पार्टी मिल्दा के हुन्छ ? भन्ने परिणाम जनताका सामु आई नै सकेको छ । अब कुनै पार्टी हाम्रो पार्टी वा व्यक्तिले म फलानो पदमा पुगेँभने यसो गरिनेछ भन्ने कुनै विकल्प बाँकी रहेको छैन । कुनै पार्टीभित्रका व्यक्तिहरू परीक्षण हुन बाँकीजस्ता लागेका बाहेक अरू सबै परीक्षण भइसकेपछि मात्र नेपाली जनतामा यति सारो निराशा बढेको हो । जुन जोगी आए पनि कानै चिरेको भन्ने उखान चरितार्थ भएपछिको प्रतिक्रिया ठाउँठाउँमा हुँदै आएको छ । जस्तातस्ता पार्टी वा व्यक्तिका गफका खेती त्यसै हलक्क सप्रेजस्ता लागेकोलाई आहा ! अब त हाम्रा दिन आएछन् भनेर भ्रमित हुने परिस्थितिको पनि ढिलोचाँडो अन्त्य हुन्छ । अनि दाउ थाप्ने ठाउँ खोज्न कहाँ जाने होला ? फेरि आश गर्ने ठाउँ र आश्वासन लिने ठाउँ यही थलो हो । त्यसैले अझैसम्म नेताको खेती सुकिहालेकै छैन । धेरै खाले अनुभवहरू जनताले पनि गरिसकेका छन् । कुन नेता आएर के बोल्छ ? कुन नेता आएर के भनेर जाला भन्ने अनुमान पनि जनताले गरिसकेका हुन्छन् ।

यो पनि पढ्नुहोस्

संघीयता र गणतन्त्रका जरा मकाउन थालेकै हुन् त ?

छि ! कस्तो दिगमिगै लाग्ने भइसकेको छ राजनीति ? अब त नेता देखे पनि दिक्क लाग्न थालेको छ । साँझ अमुक पार्टी सत्तामा छ बिहान उठ्दा समीकरण फेरिएको छ । अर्को पार्टी सत्ताधारी हुँदैछ । नेताले अचम्म लाग्दो मन्तव्य दिन्छ । जनतालाई के ठान्दा हुन् यिनले ? जस्ता कुरा गर्न पनि सङ्कोच नमान्ने नेता र नेतृत्वका बेसुरा बयान सुन्न जनता बाध्य छन् । अझ अचम्म त कतिसम्म भने आफू नै त्यो विषयको आधिकारिक विज्ञ हो । मैले जे भन्दैछु खासमा भएको र हुनुपर्ने कुरा नै त्यही हो भनेर आफ्नो विज्ञताको दाबी पेश गर्न कुनै नेतालाई लाज लागेको छैन । अनि चर्कोचर्को स्वरमा आफू योग्य भएको दलिल प्रस्तुत गरेर मख्ख पर्ने नेतृत्वको धुत्र्याइँको पनि पराकाष्ठा भइसकेको छ । यसै महलमा केही आशालाग्दा नेताहरू पनि बाँकी छन् जस्तो लागेर आश गर्ने जमातले यदाकदा गरिदिने सकारात्मक व्याख्याले कसैकसैलाई थेगिराखेको छ । खासगरी नेतृत्व पङ्तिमा रहेका धेरै नेताहरूप्रति पटक्कै भरोसा छैन अब उनीहरूले कुनै भ्रम नपाले पनि हुन्छ । दोस्रो पङ्तिमा रहेका केही युवाहरूबाट अझै पनि विश्वास हट्न सकेको छैन ।

मौका पाए केही गर्छन् कि भन्ने झिनो आशा बाँकी रहेका छन् । हो तिनी नेताहहरूमा यही क्रान्तिकारिताको समस्या देखापर्दैछ । चर्को बोलेर, अरूलाई गाली गरेर वा सस्तो लोकप्रियता देखाएर अबको राजनीति चल्दैन । कमसेकम ती नेताहरू यसरी क्रन्तिकारी हुने नाउँमा न पात्तिए हुन्थ्यो । तिनीहरूले त कम्तीमा शालीन मुद्रामा कुरा गरिदिए हुन्थ्यो । तिनी त आक्रामक नभइदिए हुन्थ्यो ।

नेपाली राजनीतिमा सक्रिय रहेका केही नेताहरू जसको बोली बिक्ने गरेको छ वा जसले सार्वजनिक सभासमारोह वा अन्तर्वार्तामा वा आफ्ना विचार राख्न रहर गरेर उपस्थित हुन्छन् तिनका हाउभाउ र अभिव्यक्तिका बारेमा केही कुरा भन्न मन लागेको छ । नेपाली राजनीतिको हविगत सबैले देखेकै छन् । अब नेताका कुरा सुन्न मानिस त्यति इच्छुक छैन तैपनि नेताका कुरा सुन्न नागरिक बाध्य जस्तै छ । विश्वास गुमाउँदै गएका नेपाली नेताहरू तैपनि आफ्नो विचार शाश्वत हो भनेझैँ गरेर सभासमारोहमा बोल्न भने कत्ति हिचकिचाउँदैनन् । सभामा यसरी कुर्लिरहेका हुन्छन् कि मानौं हामीहरू राजनीतिका मसिहाहरू नै हौं । अनि बोल्दा लाग्छ उनीहरू अत्यन्त आक्रामक, उत्तेजक अनि क्रान्तिकारीहरू हुन् । देश जनताको निम्ति माखो मार्नु छैन तैपनि यस्तो आक्रामक मुद्रा किन ? जब कि जनताको धारणा छ यिनीहरूकै बेइमानी, अकर्मण्यता र स्वार्थलोलुपताले गर्दा देश रसातलतिर धकेलिइरहेको छ । यसमा यो वा त्यो भन्ने नै छैन । प्रधानमन्त्री कुनै समारोहमा जान्छन् र अत्यन्त क्रोधित मुद्रामा प्रतिपक्षलाई गाली गर्न थाल्छन् । आफ्नो नेतृत्वको प्रशंसा गर्न थाल्छन् । आफूले काम गर्न नसक्नुमा आफूबाहेक अरू सबै दोषी भएको निष्कर्ष निकाल्छन् र भन्छन् मलाई अवरोध गर्नेलाई लात्ताले हिर्काउँदै अघि बढ्न चाहन्छु ।

प्रधानमन्त्रीको पदलाई कत्ति शोभा नदिने यस्ता अभिव्यक्तिलाई उनले क्रान्तिकारी विचार ठान्छन् । अर्को सत्ताधारी पार्टीका नेता जान्छन् र आफूबाहेकका अरू सबै पार्टीका नेता र कार्यकर्तालाई भित्तामा पुग्ने गरी कटाक्ष गर्छन्, प्रहसनको मुद्रामा गैरजिम्मेवार कुरा गर्छन् अनि आफू अकबरी सुन भएको दाबी गरेर निस्कन्छन् । प्रतिपक्षी दलका नेता कुनै समारोहमा जान्छन् र सत्तापक्षलाई त्यसरी नै आक्रमण गर्दछन् आफू नै यो मुलुकको जिम्मेवार पार्टी भएको फुइँ हाकेर बाहिरिन्छन् । देशको अवस्था र उनीहरूको योगदानलाई हेर्दा लाग्छ न त प्रधानमन्त्रीले त्यस्तो हैसियत राख्न सकेका छन् न अन्य सत्ताधारी पार्टी वा प्रतिपक्षीले नै आफ्ना भूमिका राम्ररी निर्वाह गर्न सकेको छ ।

हाम्रा विचारमा नेता हुनु क्रान्तिकारीजस्तो देखिनुमात्रै हो जस्तो लाग्दैन । यस क्रममा केही आशा लाग्दा नेताहरू पनि छन् जसबाट जनताले अझै भरोसा मेटेको छैन । ती सबै पार्टीभित्र केही वैचारिक नेतृत्वका पक्षमा कुरा गर्छन् र मौका पाए केही गर्छन् कि भन्ने झिनो आशा बाँकी रहेका छन् । हो तिनी नेताहहरूमा यही क्रान्तिकारिताको समस्या देखापर्दैछ । चर्को बोलेर, अरूलाई गाली गरेर वा सस्तो लोकप्रियता देखाएर अबको राजनीति चल्दैन । कमसेकम ती नेताहरू यसरी क्रन्तिकारी हुने नाउँमा न पात्तिए हुन्थ्यो । तिनीहरूले त कम्तीमा शालीन मुद्रामा कुरा गरिदिए हुन्थ्यो । तिनी त आक्रामक नभइदिए हुन्थ्यो । तिनले जनताको भावना बुझिदिए हुन्थ्यो भन्ने हाम्रो अभिलाषा रहेको छ ।

यो पनि पढ्नुहोस्

प्रचण्ड नेतृत्वको गठबन्धन चाँडै पतन हुने कांग्रेसको दाबी

क्रिपया आशालाग्दा नेताहरू जनताको मनोभावना बुझिदिने कष्ट गर्नुहोस् । आक्रामक भएर होइन सभ्य र शालीन भएर देशका समस्याको दिगो समाधान खोज्नुहोस् । मैले यसो भनिरहँदा प्रिय नेता गगनलाई अलि बढी सम्झिएको छु । उनी कुनै सभामा वा कतै संवार्तामा गएको बेला अलि बढी उत्तेजक भएर घरिघरि आक्रामक नै भएर जबाफ दिइरहेका हुन्छन् । गगनको राजनीतिक पृष्ठभूमि बुझेका, उनको स्वभाव थाहा पाएकाहरूलाई त ठीकै होला तर आमनागरिकलाई उनी बोल्दा रिसाएका हुन् कि जस्ता लाग्छन् । नेतृत्वको त्यो उचाइमा पुगेका वा त्यसभन्दा पनि माथिको उचाइमा पुग्न इच्छुक नेतामा सरलताको अपेक्षा बढी गरिन्छ । र आफैंलाई पनि हरेक अवस्थामा खरो भइरहन उचित हुँदैन । निश्चय मुलुकको अवस्था र परिस्थितिले सहज रहिरहन दिएको छैन तापनि गगनजत्तिको वैचारिक नेता संयमित हुनुपर्छ । साथै म आज यो देशका विश्वप्रकाश, प्रदीप, चन्द्र, योगेश, गोकर्ण, रामकुमारी, ठाकुर, हिमाल आदि दर्जनौं आशा लाग्दा नेताहरूको अनुहार र तिनीहरूका विचारलाई सम्झिरहेको छु । आगे तपाइँहरूकै मर्जी ।

✍️ डा.माधव अधिकारी

काठमाडौँ उपत्यकामा बाराही देवीस्थलहरू चारवटा छन् । उत्तरमा श्वेत-बाराही, पूर्वमा नीलबाराही, पश्चिममा धूमबाराही र दक्षिणमा बज्रबाराही । यस लेखमा बज्रबाराहीको संक्षेपमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिन्छ । बज्रबाराहीलाई बज्रयानी देवता हेरुकचक्रसंवरकी स्त्रीशक्ति मानिन्छ । बज्रबाराही देवीको पवित्र थलो नेपाली ललितकलाले धपक्क सिँगारीएको ललिपुर जिल्ला अन्तर्गत चापागाउँ वा वा-देः भनिँदै आएको पूर्वलिच्छवीकालीन प्राचिन बस्ती चम्पापुरको पूर्वकिनारस्थित उपवनभित्र अवस्थित छ । यो थलो देवस्थल हुनाको साथै धेरै कारणले पनि आकर्षण र लोकप्रिय छ । सुन्दर निकुञ्ज, शीतल छहारी, जैविक विविधताले भरिपूर्ण, सुमधुर चराको स्वर, मनोरम हराभरा दृश्यवली, स्वस्थ पर्यावरण, शान्त वातावरण, विचित्र प्राकृतिक छटा आदिले यस थलोलाई उपत्यकाभरि भनेजसो बेजोड, विशिष्ट र विलक्षण बनाएको छ । सुन्दर उपवनभित्र अवस्थित मन्दिर, मूर्ति, चित्र आदिले झकमक्क भएको यो देवस्थल अनुपम प्राकृतिक सम्पदा र उच्च मानवकृतिको संगतीपूर्ण संयोग पनि हो ।

यो मन्दिर स्थापनाको अनौठो किंवदन्तीहरू छ । सोमध्ये भक्तपुरका राजा नरेन्द्रदेव युद्धको समापनपछि चापागाउँ हुँदै घर फर्कँदा रात परी बास माग्न देवीको घरमा सिपाही पठाएका थिए । सिपाहीले त सो भनिएको ठाउँमा शिरदेखि पाउसम्म सेतो कपडाले छोपिएको आकृतिमा सुतिरहेको देखी सोबारे राजालाई जानकारी गराए । राजा आफैँ गई सो कपडा उगारेर हेर्दा बज्रबाराही माताको दर्शन पाई देवीको आज्ञाअनुसार मूर्ति बनाई चैत्र पूर्णिमाको दिनदेखि जात्रा चलाएको किंवदन्ती छ । यो मन्दिरमा गजुर छैन । यो मन्दिरमा पूजाआजा तान्त्रिक विधिबाट गरिन्छ ।

बज्रबाराही मन्दिरको स्थापना पाटनका राजा श्रीनिवास मल्लले नेपाल संवत ७८६ साल चैत्र शुक्लमा गरेका थिए । नेपाल संवत ८५२ मा विष्णु मल्लबाट जिर्णोद्वार भएको थियो । पाटनकै राजा योगनरेन्द्र मल्लले बज्रबाराहीमा विभिन्न देवदेवताको मूर्ति प्रतिस्थापना गरेको जानकाहरू बताउँछन् ।

त्यसैले देवीको पूजा गर्न आउने श्रद्धालु भक्तजन, पिकनिक मनाउन आउने युवायुवती, के संयोगवस आइपुग्ने वटुवा सबैलाई यस थलामा पाइला हाल्ने बित्तिकै यसको मनमोहताले प्रकृतिसँग आत्मसाथ भएको भावनाले केही घण्टाको लागि भए पनि मग्दमुग्ध पार्दछ । श्रद्धा र भक्तिको स्रोत देवदेवीहरूको सान्निध्य मन्दिरको कलात्मक भव्यता, जरुवा पानीको पर्याप्ति, आकस्मिक आवश्यकताको परिपूर्ति गर्न सक्षम वस्तीको सामिप्य आदिको कारणले यो ठाउँ धार्मिक पर्यटनमा अग्र स्थलमा पर्दछ । बज्रबाराही देवीको पूजा गर्नाले जिवनमा आइपर्ने विध्नबाधा आदि हट्छ र विधिवत साधना गर्नसके सिद्धि प्राप्त हुने किंवदन्ती छ । बज्रबाराही देवीको मन्दिरमा प्रायः सबै दिन दर्शनका लागि भिडभाड हुने गर्दछ । विशेषगरी यहाँ दुईवटा जात्रा हुन्छ : मंसिरमा हुने जात्रा र चैतमा हुने जात्रा । यस देवीका कयौँ विशेषताहरू छन् । सोमध्ये केही उल्लेख गरिन्छ ।

बज्रबाराही मन्दिरको स्थापना पाटनका राजा श्रीनिवास मल्लले नेपाल संवत ७८६ साल चैत्र शुक्लमा गरेका थिए । नेपाल संवत ८५२ मा विष्णु मल्लबाट जिर्णोद्वार भएको थियो । पाटनकै राजा योगनरेन्द्र मल्लले बज्रबाराहीमा विभिन्न देवदेवताको मूर्ति प्रतिस्थापना गरेको जानकाहरू बताउँछन् । वि.सं. २०१५ फाल्गुनमा राजा महेन्द्रले बज्रबाराही मन्दिर परिसरको संरचना मर्मतसम्भार गरेको पाइन्छ । काठमाडौं उपत्यकाका साथै बाहिरका कृषकहरूले आफूले पालिराखेका वस्तुहरू पहिलोपटक बियाउँदा पहिलो वेतेको बिघौती देविमा चढाउन ल्याउने परम्परा छ । यिनको पूजाआजाबाट मानिसहरूको बस्तीमा भूतप्रेत आदिबाट हुने विध्नबाधाहरू हट्छ साथै अष्टसिद्धि प्राप्त हुन्छ । उपत्यका तथा हाम्रो देशमा देवी देवताको जात्रा वर्षको दुई पटक गरिने चलन विरलै हुन्छ ।

यस देवीको वार्षिक जात्रा दुई पटक हुन्छ । यस जैविक विविधतापूर्ण उपवनबाट रुख काटेर दाउरा लैजाने त के कुरा सुकेका हाँगाबिँगा, चोइटा, पातपतिङ्गर, झिँजामिजासम्म पनि सोहोरेर यहीँ बाल्न वा लैजान हुन्न भन्ने परम्परा छ । यस जंगलमा अर्काे विशेषता दिउँसो जंगलका रूखबिरुवाहरूको पातपतिङ्गर बाहिर उडाएर लगेपनि साँझ परेपछि ती सम्पूर्ण पातपतिङ्गर जंगलभित्रै आउँछन् भन्ने कुराले प्रसिद्धि पाएको छ । विश्वकै दुर्लभ चरा काँढे भ्याकुर, दुर्लभ खालको नाग जाति जस्ता जीवको बासस्थानले प्रसिद्धि कमाएको छ । अर्काे विशेषता स्थानीय जनाताका घरपालुवा पन्छी र जन्तुहरू यस वनमा चर्न गए पनि जंगलभित्रका हिंसक जनावरहरूबाट मार्ने र खाने गरेको पाइँदैन भन्ने किंवदन्ती छ । यहाँ ४८ किसिमका चराचुरङ्गी र करिब १६६ किसिमका बनस्पती पाइन्छन् ।

नेपालमा धार्मिक तथा ऐतिहासिक पर्यटनको सम्भावना अत्यन्त छ । छिमेकी मूलुक भारतमा एक अर्व चालिस करोड मानिस संस्कृति, भाषा, धार्मिक परम्परा एकैनासको रहेका छ । करिब ७९ प्रतिशत जनता हिन्दु धर्मावलम्बी छन् । भारतले धार्मिक पर्यटनका लागि चारधामको व्यवस्था गरेको जस्तै नेपालमा पनि सो व्यवस्थापन गर्न जरुरी छ । प्रत्येक वर्ष नेपालको कुल व्यापार घाटाको ६० प्रतिशत अंश भारतसँग रहने गरेको छ । यो व्यापारघाटा कम गर्न नेपालमा धार्मिक पर्यटन बढाइ आयआर्जन गर्न बज्रबाराही मन्दिरजस्ता नयाँ धार्मिकस्थलको पहिचान र विकास गरी आकर्षण र आस्थाको केन्द्र बनाउन जरुरी छ ।

नेपाल धार्मिक, ऐतिहासिक, सांस्कृतिक धरोहरको धनि देश भएकोले धार्मिक पर्यटन भिœयाई देशलाई समृद्ध बनाउने थुप्रै अवसरहरू छन् । पर्यटनको अंश विश्वको निर्यातमा ७ प्रतिशत र सेवा निर्यातमा २९ प्रतिशत रहेको पाईन्छ । सरकारले पर्यटन, धार्मिक तथा ऐतिहासिक आदि पर्यटन उद्योगलाई गति दिन सन् २०२३ देखि २०३३ लाई नेपाल पर्यटन दिवसको रूपमा मनाइने समाचार आएको छ । यो कार्यक्रम सफल बनाउन बज्रबाराही जस्ता देशैभरका ऐतिहासिक तथा धार्मिक क्षेत्रलाई सर्किटको रूपमा जोडी विभिन्न देशका हिन्दु धर्मावलम्बी हाम्रो देशमा भ्रमण गर्न लालाहित गराई पर्यटनबाट आयआर्जन गर्न अति जरुरी छ ।

विश्वमा सूचना र संचारको जगतमा एक्काइसौं शताब्दीमा देखिएको दु्रत विकासको साथै पुँजी, प्रविधि तथा विकासको विस्तारले अर्थतन्त्रको स्वरूपमा सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको पाइन्छ । विकसित मुलुकहरूबाट मूलतः प्राकृतिक स्रोत एवं साधनको उपलब्धताका आधारमा औद्योगिक उत्पादनमार्फत पुँजी बजारमा प्रतिस्पर्धा गरिएको स्थिति छ । विकासशील देशहरू उनीहरूका लागि वस्तु तथा श्रम बजारको केन्द्र बन्दै आएको अवस्था छ । यो शताब्दीको सुरुदेखि नै सूचना र प्रविधिको साथमा सेवामूलक व्यवसाय र स्वदेशी तथा वैदेशिक पुँजीको लगानीबाट विकासशील देशहरूले समेत उल्लेख्य आर्थिक वृद्धि हाँसिल गर्दै धार्मिक पर्यटकीय क्षेत्रबाट आएको पाइन्छ ।

आ-आफ्ना देशमा उपलब्ध प्राकृतिक स्रोतसाधन, मानवीय क्षमता, भौतिक पूर्वाधार, सांस्कृतिक सम्पदा, व्यापारिक कारोबारका लागि उपयुक्त रणनीतिक एवं भू-राजनीतिक अवस्थाको सही पहिचान र उपयोगबाट विकासोन्मुख देशहरूले समेत आर्थिक विकास र वृद्धिमा उल्लेखनीय फड्को मारिरहेको अवस्था छ । विश्वको बद्लिदो आर्थिक परिवेशलाई आत्मसाथ गर्दै अर्थतन्त्रमा विकसित देशको साथै विकासशील देशले समेत आर्थिक विकासको लक्ष्य, कार्यक्रम र प्राथमिकता निर्धारण गरी आर्थिक गतिविधि सञ्चालन गरी उपलब्धि हासिल गर्नुपर्ने अवस्था छ ।

ग्रामीण पर्यटकको विकास र स्थानीय सहभागितामा विशेष जोड दिँदै त्यसको ऐतिहासिक, प्राकृतिक तथा सांस्कृतिक सम्पदा एवम् वातावरणको संरक्षण र सम्वद्र्धन गर्दै ऐतिहासिक स्थलको संरक्षण गर्दै स्थानीय बासिन्दाको चाहना अनुसार धार्मिक पर्यटन व्यवसायको विकास, विस्तार र प्रवद्र्धन गर्नु अहिलेको समयको माग हो ।

यसै परिवेशमा विश्वमा महामारीको रूपमा फैलिएको कोरोना महामारीले हाम्रो जन्मभूमिमा पनि धक्का दिएको छ । सो क्रममा वैदेशिक रोजगारीमा गएका दाजुभाइ, दिदीबहिनी जन्मभूमिमा फर्किरहेका छन् । सो कारण बेरोजगारीको समस्या हल गर्नको लागि धार्मिक पर्यटन व्यवसायलाई अगाडि बढाउनु अपरिहार्य छ । समृद्ध नगर तथा गाउँको रेखा कोरी देशको भविष्य निर्माण गर्ने आशा एवं भरोशाका केन्द्रविन्दु युवा जनशक्तिको विदेश पलायनतालाई रोक्दै स्वदेश एवं जन्मभूभिमा नै उद्यमशीलता र रोजगाारीको अवसर सिर्जना गर्नु पहिलो आवश्यकता भएको छ । नेपालको प्राकृतिक भू-धरातल वातावरण एवं सांस्कृतिक जनजीवनका विशेषताहरूको आधारमा सूचना र प्रविधिको अधिकतम उपयोगका साथ सामाजिक सेवामूलक व्यवसायमा जोड दिँदै पर्यटनलाई नयाँ आयामका साथ कृषि पछिको मुख्य व्यवसायका रूपमा धार्मिक पर्यटन व्यवसायको विकास गर्नु यस क्षेत्रको आवश्यकता हो ।

यस क्षेत्रमा तुलनात्मक रूपमा मध्यमस्तरको जनशक्ति एवं कम पुँजी र प्रविधिवाटै सञ्चालन गर्न सकिने श्रमप्रधान एवं सेवामूलक धार्मिक पर्यटन उद्योगको विकासबाट आर्थिक, सामाजिक विकास गरी गरिबी निवारण कार्यक्रमलाई सहयोग गर्ने सम्भावना प्रष्ट देखिन्छ । नेपाल विश्व मानचित्रमा अद्वितीय प्राकृतिक एवम् सांस्कृतिक सम्पदाले भरिपूर्ण देश भएकाले धार्मिक पर्यटन तुलनात्मक लाभ र वैकल्पिक आर्थिक अवसरका लागि उपयुक्त साधनको रूपमा रहेको छ । जसबाटयस क्षेत्रको जनताको शान्ति र समृद्धिप्रतिको चाहना पूरा हुन सक्दछ ।
हाम्रो देश प्राकृतिक, सांस्कृतिक एवम् ऐतिहासिक पर्यटकीय सम्पदाको धनी भएपनि विश्व पर्यटन बजारमा आवश्यक पहुँच र प्रसारको कमिले सोचेनुसार पर्यटकहरूको संख्यामा वृद्धि र ऐतिहासिक पर्यटन गतिविधिलाई विकास गरी यसबाट अपेक्षित लाभ लिन नसकेको अवस्था छ । ऐतिहासिक एवम् पर्यटकीयस्थल हुँदाहुँदै पनि सो स्थानको भनेजस्तो पर्यटकीय विकास हुन सकेको छैन । यसबाट प्रष्ट हुन्छ कि उत्कृष्ट धार्मिक पर्यटकीय सम्पदाहरू भए पनि राष्ट्रिय बजारमै हाम्रो पहुँच पुग्न सकेको छैन । सुन्दर प्राकृतिक र ऐतिहासिक, धार्मिक सम्पदाका कारण बज्रबाराहीक्षेत्र आन्तरिक एवं बाहृय पर्यटकलाई भविष्यमा आकर्षण गरी यस क्षेत्रमा मानिसको आगमन वृद्धि हुन सक्नेछ ।

ग्रामीण पर्यटकको विकास र स्थानीय सहभागितामा विशेष जोड दिँदै त्यसको ऐतिहासिक, प्राकृतिक तथा साँस्कृतिक सम्पदा एवंम् वातावरणको संरक्षण र सम्वद्र्धन गर्दै ऐतिहासिक स्थलको संरक्षण गर्दै स्थानीय बासिन्दाको चाहनानुसार धार्मिक पर्यटन व्यवसायको विकास, विस्तार र प्रवद्र्धन गर्नु अहिलेको समयको माग हो । यस क्षेत्रमा भएका विभिन्न मन्दिरको एकीकृत पर्यटकीय व्यवस्थापन गर्नु अति आवश्यक छ । योजनाको अभावले गर्दा यत्रतत्र अवस्थामा छरिएर रहेका सम्भावित पर्यटकीय आकर्षणहरूको महŒवलाई पहिचान गर्न, त्यस्ता आकर्षण स्थलहरूलाई पर्यटन सम्पदाको सर्किटको रूपमा विकास गर्न र पर्यटनसम्बन्धी सेवासुविधालाई पनि प्रभावकारी बनाउन सकिएको स्थिति पाइँदैन ।

यस क्षेत्रको समग्र आम्दानीमा धार्मिक पर्यटन व्यवसायलाई पनि एक दिगो स्रोत सिर्जना गर्न र अन्तरपालिका क्षेत्रको विकासमा सन्तुलन कायम गर्नमा समेत धार्मिक पर्यटन एउटा महत्वपूर्ण माध्यम हुनसक्छ । स्थानीय सरकारको समन्वयमा बज्रबाराही क्षेत्रमा रहेका होटल व्यवसायी, यातायात व्यवसायी, सरोकारवाला उद्योग वाणिज्य संघ र निजी क्षेत्रको समेत संलग्नतामा आ-आफ्ना तबरका कार्यक्रम एकीकृत गरी स्थानीय पर्यटन विकास र व्यवस्थापनमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नु पर्ने आवश्यक देखिन्छ । पालिकाले स्थानीय समुदायको सहभागितालाई प्रोत्साहित गर्दै ऐतिहासिक, पुरातात्विक तथा धार्मिक महत्वका सम्पत्तिको संरक्षण, परम्परागत वास्तुकला, मन्दिर र स्थानीय समाजका सांस्कृतिक सम्पदाहरूको संरक्षण सम्बन्धी कार्य जेनतेन प्रकारले गर्दै आइरहेको अवस्थामा ठोस कार्यक्रमका साथ अगाडि वढ्नु आवश्यक देखिन्छ ।

प्राकृतिक, ऐतिहासिक, धार्मिक तथा सांस्कृतिक, साहसिक दृष्टिकोणले विश्वकै प्रमुख देशहरूमध्ये नेपाल पनि पर्दछ । नयाँ पर्यटकीय स्थल, गन्तव्य पर्यटकलाई आकर्षण गरीने तत्वहरूको विकास गरी धार्मिक पर्यटन उद्योगलाई राष्ट्रिय अर्थतन्त्रको एक प्रमुख आधारको रूपमा विकास गर्न आवश्यकता रहेको छ । सो अनुसार विकास भएमा बज्रबाराही क्षेत्र धार्मिक पर्यटनको केन्द्र बनी पर्यटनको माध्यमबाट काम वा रोजगारी सिर्जना गरी अवसर जुटाई गरिबी न्यूनीकरण गर्दै यस बज्रबाराहीक्षेत्र भित्रदेखि देशभरी यस्ता मठमन्दिरबाट जनताको जीवनस्तरमा सुधार ल्याउन आवश्यक छ । adhikariphd@yahoo.com