पाल्पा । ‘करुवा’ भन्ने बित्तिकै मुखैमा झुण्डिएको जिल्लाको नाम हो, पाल्पा । पाल्पाको पहिचान बनेको हातैले बनाएका ‘करुवा’ पछिल्ला दिनमा भने बन्नै छाडेको छ । पाल्पा पुग्ने जो कोही हातले बनाएका पाल्पाली ‘करुवा’ भनेसी चिनो लैजाने योजना बनाउँथे । तर बजारमा अहिले मेशिनले बनेका बाहिर जिल्लाबाट आयातित ‘करुवा’ मात्र देखिन्छ ।
कारण हो, नयाँ प्रविधि, नयाँ मेशिनले करुवा अन्यत्र बन्न थाले । हातले बनाएको पाल्पाली करुवा झण्डै लोप हुने अवस्थामा छ । काँश, राङ र तामाको प्रयोग गरेर पगाली बिभिन्न ढाँचाहरूमा राखेर तयार गर्ने पाल्पाली करुवा अहिले बिरलै देख्न पाइन्छ । काँस, तामाबाट निर्मित पाल्पाली करुवाबाट पानी पिउँदा शरीरलाई फाइदा हुन्छ भन्ने जनविश्वाससमेत छ । तर पछिल्ला दिनमा भने सस्तो मुल्यका करुवा बजारमा देखिन्छ ।
पहिले हरेक घर तथा होटलमा सजाएर राख्ने चलन थियो । करुवा घरमा राख्दा आकर्षित देखिन्छ । हातले बनाएको पाल्पाली करुवा तयार गर्न समय लाग्छ । मिहिनेत पर्छ । हातैले दुःखसँग बनाइन्छ । करुवाको चक्र पूरा गर्न २५ देखि ३० दिन लाग्ने गर्छ । गाउँ घर तिरबाट फालिएका, नचाहिने काँसका भाडा, तामाका भाडा ल्याएर, पगाली विभिन्न ढाँचाहरुमा तयार गरिन्छ । साँचो माटोबाट बनाइन्छ । त्यसैमा राखेर विभिन्न ढाँचाका करुवा तयार हुने करुवा उद्यमी प्रदीप बज्राचार्यले बताउनुभयो ।
२०४० सा तिर पाल्पामा करीब ३० वटा जति करुवा उद्योगहरू थिए । अहिलेसम्म आइपुग्दा त्यो संख्या घटेर तीन वटामा सिमित छ । नियमित चालु अवस्थामा कुनै पनि छैनन् । पाल्पा जिल्लाको सदरमुकाम तानसेनको टक्सारमा पाल्पाली करुवाको सुरुवात भएको दाबी छ ।
तानसेन टक्सारमा करुवा उद्योगसंगसँगै विभिन्न भाडा उद्योगहरू पनि थिए । अहिले ती पनि देख्नै छाडे । पहिल्यैदेखि भाडा र करुवा किन्न आउनेहरूको भीड हुन्थ्यो । त्यो अहिले न्युन मात्र होइन देख्नै मुश्किल परेको छ । टक्सारमै करुवा बनाएर सुरुवात गर्नु भएका स्व.सुर्य मान बज्रचार्यको उद्योग एक पुस्ताबाट अर्को पुस्ता गर्दै अहिले दुई नातिहरूमा हस्तान्तरण भएको छ । तर उद्योग सुचारु अवस्थामा छैनन् ।
विगत ४० वर्षदेखि निरन्तर करुवा बनाउँदै आएका कान्छा नाति तानसेन टक्सारका प्रदीप बज्राचार्य भन्नुहुन्छ, ‘पहिले २०० देखि ३०० करुवा बनाउन भ्याईनभ्याई हुन्थ्यो, अहिले कालिगढ पनि छैनन गराउने र कच्चा मालको मंहगीले अर्डर अनुसार मात्र गराइन्छ ।’ उहाँका अनुसार हातले बनाइनेन सबैभन्दा सानो करुवा एक हजार पाँच सयदेखि दुई हजार खर्च लाग्छ । त्यहि करुवा आधुनिक मेशिनले बनाएका एक हजारसम्म पाइने भएकाले पनि हातले बनाएको करुवा अहिले बिस्तारै लोप हुँदै गएको उहाँको गुनासो छ ।
तानसेनमा मेसिनद्धारा उत्पादित नेपालगञ्ज, भोजपुर र पोखरेली करुवा भेटिन्छ । यी करुवालाई पनि पाल्पाली नै भनेर व्यापारीले बिक्री गर्ने गरेको गुनासो ग्राहकको छ । जसले गर्दा पाल्पाली करुवा कस्तो हो भनेर चिन्नसमेत मुश्किल पर्ने अवस्था आएको छ ।
पाल्पाली करुवा विगतमा जापान, बेलायत, अमेरिका र थाइल्यान्डसम्म निर्यात हुने गरेको थियो । तर पनि माग अनुसार उत्पादन हुन नसक्दा अहिले निर्यात हुन सकेको छैन ।
मनिष अर्याल/नेपाल फोटो लाइब्रेरी
