धनुषाको सबैलामा लिच्छवीकालीन भग्नावशेष र खजाना फेला, उत्खनन् कार्य जारी

जनकपुरधाम । सबैला नगरपालिकाको वडा नं. ६ गोविन्दपुर स्थित भगनावशेष मात्र बाँकी रहेको जनककालिन ऐतिहासिक मठेश्वरनाथ मन्दिरको उत्खननमा आठौं-नवौं शताब्दीका लिच्छवी कालिन अवशेषहरु फेला परेको छ । पुरातत्व विभागका पुरातत्व विद प्रकाश दर्नालसहित तीन सदस्य टोलीले असार ७ गतेदेखि सुरु गरेको सो प्राचीन मन्दिर भनिएको स्थानको अवशेष उत्खननमा यस्ता प्रमाणहरु फेला परेका हुन् ।

पुरातत्वविद प्रकाश दर्नालका अनुसार अहिलेसम्म दुई वटा पत्थर जोड्ने आइरन डावर, फलामको गोलो रिंग, मन्दिरको माथिको सरफेशमा भारतीय र नेपाली सिक्काका साथै पत्थरमा लिच्छवी शैलीको ‘माना’ अर्थ आउने अक्षर भेटिएको छ सोहि अक्षरको आधारमा मन्दिरको प्राचीनता पत्ता लगाउन सकिन्छ । लिपि विशेषज्ञलाई देखाएर वास्तविक पता लगाउने उहाँले जानकारी गराउनुभयो ।

स्थानीयका अनुसार पुरातत्व विभागले उत्खनन गरिरहेको स्थानमा मठेश्वरनाथ मन्दिर थियो । यस मन्दिरको बारेमा धार्मिक ग्रन्थ रामायणमा समेत जिकिर गरिएको पाइन्छ । सो मन्दिर मिथिलाका राजा जनकले निर्माण गर्नुभएको जनविश्वास छ । राजा जनकले मिथिलाको राजधानी जनकपुरधामको सम दुरीमा चारवटा मठ निर्माण गर्नुभएको थियो । महोत्तरीको जलेश्वरमा जलेश्वरनाथ, धनुषाको क्षीरेश्वरमा क्षीरेश्वरनाथ, धनुषाकै गोविन्दपुरमा मठेश्वरनाथ र भारत बिहार राज्यको काल्याणेश्वरमा कल्याणेश्वरनाथ मन्दिरको निर्माण गर्नुभएको थियो । त्यसमध्ये जलेश्वरनाथ, क्षीरेश्वरनाथ र कल्याणेश्वरनाथ मन्दिर आज पनि पूजापाठ हुन्छ भने मठेश्वरनाथ मन्दिरको केही भग्नावशेष मात्र बाँकी छ ।

पुरातत्वविद् दर्नालले भग्नावशेष हेर्दा प्राचीन मन्दिरको स्वरुप देखिएको बताउनुभयो । मठेश्वरनाथ मन्दिर नै हो भनेर ठ्याकै अहिले भन्न नसकिने बताउँदै उहाँले उत्खननको क्रममा एउटा महत्वपूर्ण ढुङ्गा भेटिएको जानकारी दिनुभयो । उत्खनन गर्दै जाँदा ज्यामितिय आकारको बुट्टा जो अहिलेसम्म कतै देखिएको थिएन त्यो पनि फेला परेको छ । बिज्ञका अनुसार मिथिलाको प्राचीन सभ्यता पाउने सम्भावना करिव सातदेखि दश हजार वर्ष पुरानो तथ्य यहाँ भेट्न सकिन्छ । लिपीको आधारमा पुर्व मध्यकाल अथवा आठौं-नवौं शताब्दीको ईतिहासहरु हुनसक्ने बताउँदै उनीहरुले थप मन्दिरका पर्खालहरु पछ्याउँदै जाँदा धेरै कुरा पत्ता लाग्न सकिने बताउँछन् । सबैला नगरपालिकाका मेयर कारीराम यादवले आफुलाई पहिलानै यसबारे जानकारी रहेपनि मेयरमा निर्वाचित भएपछि अग्रसरता लिएको बताउनु भयो ।

मन्दिरको पश्चिमतर्फ प्रवेश गर्ने द्वार रहेको यसको संरचनाले देखाउँछ । त्यसैले पहिला प्रवेशद्वारबाटै उत्खनन सुरु गरिएको छ । भग्नावशेषको माथिल्लो भागमा सिमेन्ट र निकै पुराना इटाले छोपिएको छ भने तल्लो भागमा ठूल्ठूला ढुङगा एकआपसमा ‘इन्टर लक’ गरिएको अवस्थामा भेटिएको छ । ढुङ्गा प्राचिन समयको जस्तो देखिएपनि इटा कहाँबाट ल्याइएको हो त्यसको पनि पता लगाउने पुरातत्व विद दर्नालले बताउनुभयो । मिथिलाको सभ्यता काठमाडौंभन्दा पनि पुरानो भएकाले यहाँ जे पनि भेट्न सक्ने उल्लेख गर्दै उहाँले पूर्वमा कोशी र पश्चिममा गण्डकीसम्म प्राचिन मिथिलाको क्षेत्र भएको जानकारी गराउनुभयो ।“यो मन्दिर प्राचीन त प्राचीन नै हो । यहाँ मिथिला, मौर्य, गुप्त र ब्रिजी सङ्घको सभ्यता लुकेको छ । त्यसैले अन्तिम अध्ययन नसकिएसम्म यही नै हो भन्न नसकिने उहाँको भनाई छ ।

स्थानीयका अनुसार २०३३/२०३४ साल तिर धनुषाका एक जमिन्दारका भतिज झोपे मल्लले मन्दिर र मन्दिर क्षेत्रमा खन्न लगाएका थिऐ । बहुमुल्य बस्तु भेटिने लोभले झोपेले मन्दिर खन्न लगाएको त्यतिखेर ठूलोलाई सात र सानोलाई पाँच रुपियाँ खने वापत ज्याला दिइएको स्मरण गर्दै स्थानियवासी यहाँबाट के भेटियो भेटिएन त्यो थाहा नभएको बताउछन् । सोही ठाउँका अर्का वृद्ध विन्देश्वर यादवले एक जना अघोरी बाबासँग आएका झोपेले यो ठाउँमा खन्न लगाएको बताउनु भयो । मन्दिर खनेर ढुङ्गाहरु छरपस्ट बनाएपछि स्थानीयको दबाबमा मन्दिर नजिक रहेको इनारबाट इटा झिकेर माथिबाट इटा जडान गरिदिएको उहाँले जानकारी दिनुभयो ।

मठेश्वरनाथ मन्दिर भनिएको स्थानमा अहिले पनि ठूल्ठूला ढुङ्गा छरपस्ट अवस्थामा छ । गाउँका कतिपयले सिलौटा बनाउन तथा अन्य प्रयोगका लागि यहाँबाट ढुङगा लगिसकेका छन् । सोही मन्दिरको दक्षिणपूर्वमा इनार थियो । सो इनार अहिले पुरिएको छ । मन्दिरभन्दा पश्चिम एउटा पोखरी थियो । त्यो पोखरी पनि अहिले पुरिएर खेतमा परिणत भएको छ । सबैला नगरपालिकाका नगर प्रमुख कारीराम यादवले पुरातत्व विभागले यस ठाउँमा प्राचीन मठेश्वरनाथ मन्दिर रहेको प्रमाणित गरिदिए यस ठाउँलाई धार्मिक पर्यटन क्षेत्रको रुपमा विकास गर्ने बताउनुभयो । यस ठाउँको विकासका लागि विगत दुई आर्थिक वर्षदेखि नगरपालिकाको नीति तथा कार्यक्रममा समेत समेट्दै आएको उहाँले जानकारी दिनुभयो ।

यसैगरी विगतमा माध्यमिक परिक्रमा डोला समेत यो मन्दिर हुँदै जाने गरेको कुरा बाबुबाजेले सुनाउने गरेको कतिपयको भनाई छ । परिक्रमाका सहभागी कतिपय भक्तजन अहिले पनि यो मार्ग भएर नै जाने गरेको स्थानियको दावी छ ।

• पुरन साह