गाउँमा छोडौँ, शहरमै हुँदैन भवन आचारसंहिताको पालना

काठमाडौं । ‘विपत् बाजा बजाएर आउँदैन ।’ विपत् पूर्वसूचना दिएर पनि आउने होइन । विपत्ले धनी गरिब कसैलाई चिन्दैन । अकस्मात हुने विपत्का घटनामा ठूलो भौतिक र मानवीय क्षति हुने गरेको छ । प्राकृतिक कारणले हुने विभिन्न विपत्मध्ये भूकम्प पनि एक हो । जसले क्षणभरमै तहसनहस बनाइदिन्छ । खासमा भूकम्पले प्रत्यक्ष जनको क्षति गर्दैन । मानवीय क्षति भौतिक संरचनाले गर्दा नै हुने हो । जुन मान्छेले नै बनाएका कमजोर भौतिक संरचना भत्किएर हुन्छ । गत कात्तिकमा जाजरकोट केन्द्रबिन्दु भएर गएको भूकम्पले गरेको क्षति ताजै छ । प्रभावितहरूको स्थायी पुनःस्थापना हुन सकेको छैन । प्रभावितहरू त्रिपालमै छन् । घाइतेका घाउ पुरिएको छैन । यो नेपालमा गएको पहिलो वा अन्तिम भूकम्प होइन । एक वर्षअघि बझाङ र आठ वर्षअघि गोरखा केन्द्रविन्दु भएर ठूलो भूकम्प गएको थियो । बझाङ भूकम्पले जिल्लामा मात्रै केही भौतिक क्षति गरेको थियो । तर, २०७२ सालको भूकम्पले ठूलो भौतिक र मानवीय क्षति गरेको थियो ।

भूकम्पीय जोखिम छ भन्ने थाहा पाउँदा पाउँदै पनि क्षति न्यूनीकरण गर्न नेपालले अहिलेसम्म दीर्घकालीन योजना बनाएर लागू गर्न सकेको छैन । राज्य र नागरिक दुवैले भूकम्प प्रतिरोधी र जोखिम कम हुनेगरी संरचना बनाउने योजना लागू गर्न सकेको छैन । दूरदराजका गाउँको कुरा छोडौँ शहरमै पनि भवन आचारसंहिता प्रयोग भएको छैन । काठमाडौंसहित देशका विभिन्न मुख्य शहरमा ठूल्ठूला भवनहरू बनिरहेका छन् । ती संरचना भूकम्पका लागि धराप थापेजस्तै बनेको विज्ञहरू बताउँछन् । नेपाल भूकम्पीय जोखिममा रहेको मुलुकमा पर्छ । विसं १९९० माघ २ गते गएको विनाशकारी भूकम्पको सम्झनामा २०५५ सालदेखि हरेक वर्ष भूकम्प सुरक्षा दिवस नै मनाइन्छ । २६औँ भूकम्प सुरक्षा दिवस मंगलबार विभिन्न कार्यक्रम गरी मनाइएको छ । ‘स्थानीय स्रोत र प्रविधि समेतको प्रयोग गरौँ, भूकम्प थेग्ने संरचना बनाऔँ’ मूल नाराका साथ मंगलबार देशभर विभिन्न कार्यक्रम गरी दिवस मनाइएको हो ।

दिवस मनाउन गृहमन्त्रीको अध्यक्षतामा मूल समारोह समिति गठन गरिएको थियो । उपत्यकाका तीन स्थान काठमाडौंको चन्द्रागिरि, ललितपुर र भक्तपुरमा कार्यक्रम आयोजना गरिएको थियो । दिवसको मुख्य कार्यक्रम मंगलबार चन्द्रागिरि नगरपालिकामा भएको थियो । प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’को प्रमुख आतिथ्यमा भूकम्प दिवसको औपचारिक समारोह आयोजना भएको हो । दिवसका अवसरमा तीन दिनसम्म राष्ट्रिय गोष्ठी आयोजना हुँदै छ ।

१९९० सालमा गएको ८.४ म्याग्निच्युडको भूकम्पले ठूलो जनधनको ठूलो क्षति गरेको थियो । भूकम्पमा परी आठ हजार ५१९ जनाको मृत्यु भएको थियो भने ८० हजार घर ध्वस्त भएका थिए । घरसहित, विद्यालय, देवालय र पार्टीपौवा तथा सार्वजनिक भवनसमेत गरी दुई लाख सात हजार २४८ संरचना भत्किएका थिए ।

पुनर्निर्माणको पर्खाइमा १५० सम्पदा
विसं २०७२ वैशाख १२ गते गएको ठूलो भूकम्पमा भत्किएका केही संरचना भने अझै बन्न सकेका छैनन् । भूकम्प गएको आठ वर्ष बितिसक्दा पनि अझै ती ढलेका सम्पदा पुनर्निर्माण हुन नसकेका हुन् । पुरातत्व विभागका अनुसार देशभर भूकम्पले ९२० ऐतिहासिक एवं सांस्कृतिक सम्पदा क्षतिग्रस्त भएका थिए । हालसम्म ७७० वटा मात्रै सम्पदाको पुनर्निर्माण सकिएको पुरातत्व विभागले जनाएको छ । विभागका अनुसार अब १५० वटाको निर्माण गर्न बाँकी छ । बाँकी सम्पदा निर्माणमा करिब चार अर्ब रकम आवश्यक हुने विभागले जनाएको छ । सबै पुनर्निर्माणको काम २०८२ सालसम्म पुनर्निर्माण सम्पन्न गर्ने लक्ष्य लिइएको छ ।

विसं २०७२ साल वैशाख १२ गते दिउँसो १२ बजे गोरखाको बारपाक केन्द्रविन्दु भएर गएको ७ दशमलव ८ रेक्टर स्केलको भूकम्पले काठमाडौं, गोरखा र सिन्धुपाल्चोकमा ठूलो क्षति पुर्‍याएको थियो । भूकम्पका कारण आठ हजार ८५७ जनाले ज्यान गुमाएका थिए । भूकम्पले १० हजार ८०३ वटा सरकारी भवन पूर्णरूपमा क्षतिग्रस्त भएका थिए । दुई लाख ९७ हजार २६६ वटा घर पूर्ण क्षति भएको थियो । भूकम्पमा परेर युनेस्कोको विश्व सम्पदा सूचीमा रहेका काठमाडौंको वसन्तपुर दरबार क्षेत्र, पाटन दरबार क्षेत्र, भक्तपुर दरबार क्षेत्र, चाँगुनारायण मन्दिर, बौद्धनाथ स्तुपा, स्वयम्भूनाथ स्तुपामा क्षति पुगेको थियो । यसै भूकम्पमा परेर धरहरा पूर्णरूपमा क्षतिग्रस्त भएका थिए ।

समुदाय स्तरीय संयन्त्रमा ध्यान दिएका छौँ : उपमेयर डंगोल
काठमाडौं महानगरकी उपप्रमुख सुनिता डंगोलले विपद् सिर्जित संकटबाट बच्न समुदाय स्तरीय संयन्त्रमा महानगरले ध्यान दिएको बताउनुभएको छ । मंगलबार काठमाडौं महानगरपालिकाले भूगोल पार्कमा गरेको २६औँ भूकम्प स्मृति सभामा उहाँले विपद्बाट बच्न खुला ठाउँ आवश्यक रहने र यसको संरक्षण पनि महानगरले गर्दै आएको बताउनुभयो । ‘भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माण गर्न रैथाने सीपको प्रयोग हुन सक्छ । हामीले ठूला भूकम्पको कम्पन थेगेका सम्पदा क्षेत्रका संरचनाको परम्परागत निर्माण प्रविधिको अध्ययन र प्रवद्र्धन गर्न सक्छौँ,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘विद्यालय, अस्पतालजस्ता सामुदायिक क्रियाकलाप सञ्चालन हुने संरचनाको सबलीकरण, खुला ठाउँको संरक्षण, विपद् सिर्जित संकटबाट बच्न समुदाय स्तरीय संयन्त्रमा महानगरले ध्यान दिएको छ ।’

विपद् व्यवस्थापन सबै तहका सरकारको दायित्व : उपप्रधानमन्त्री श्रेष्ठ
उपप्रधान तथा गृहमन्त्री नारायणकाजी श्रेष्ठले मन्त्री श्रेष्ठले विपद्पूर्व तयारीका लागि संघ, प्रदेश र स्थानीय सरकार मिलेर काम गर्नुपर्ने बताउनुभएको छ । भूकम्प दिवसको अवसरमा मंगलबार काठमाडौं महानगरपालिकाले आयोजना गरेको कार्यक्रममा बोल्दै उहाँले कुनै एक तहको सरकारको असहयोग हुँदा पनि विपद्पूर्व तयारीका लागि काम गर्न नसकिने बताउनुभयो । विपद् व्यवस्थापन स्वयंसेवकलाई राष्ट्रिय प्रणालीमा आबद्ध गर्ने प्रक्रिया सुरु भएको उहाँले बताउनुभयो । ‘विपद् व्यवस्थापनमा स्वयंसेवकको पनि भूमिका हुन्छ । स्वयंसेवकलाई राष्ट्रिय प्रणालीमा आबद्ध गर्ने प्रक्रिया सुरु भएको छ’, उहाँले भन्नुभयो । मन्त्री श्रेष्ठले काठमाडौं उपत्यकाका विद्यालय, सरकारी भवन र अस्पताल गरी ५३ भवन र चारवटा सडक भूकम्पीय जोखिमका हिसाबले संवेदनशील रहेको पनि जानकारी दिनुभयो । मन्त्री श्रेष्ठले संविधानले विपद् व्यवस्थापनलाई मूलतः स्थानीय तहको एकल अधिकारको सूचीका साथै सबै तहको साझा सूचीमा राखेको उल्लेख गर्दै उपप्रधानमन्त्री श्रेष्ठले विपद् व्यवस्थापन सबै तहका सरकारको दायित्व भएको बताउनुभयो । ‘संघीय सरकार पालिकालाई सामथ्र्यवान् बनाउन मिलेर काम गर्न तयार छ,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘संघीय सरकारले राष्ट्रिय विपद् जोखिम न्यूनीकरण तथा व्यवस्थापन प्राधिकरणमार्फत सबै स्थानीय आपत्कालीन कार्यसञ्चालन केन्द्रलाई औजार तथा उपकरण उपलब्ध गराउँदै आएको छ ।’

भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माण दायित्व हो : प्रधानमन्त्री
प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ले भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माण इच्छा नभएर दायित्व भएको बताउनुभएको छ । मंगलबार २६औँ भूकम्प सुरक्षा दिवस कार्यक्रममा प्रधानमन्त्री प्रचण्डले भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माण इच्छा नभएर दायित्व भएको बताउनुभएको हो । पटक–पटकका त्रासदीपूर्ण भूकम्पबाट शिक्षा लिएर भविष्यमा फेरि भूकम्पको पीडा भोग्न नपर्ने गरी काम गर्न उहाँले निर्देशन दिनुभयो । भूकम्प सुरक्षा दिवस मूलभूत रूपमा त्यो पीडा फेरि भोग्न नपरोस् भनेर काम गर्न राष्ट्रिय संकल्प गर्ने दिन पनि भएको उहाँले बताउनुभयो । ‘वि.स. १९९० सालमा गएको महाभूकम्पको स्मरण गर्दै २०५५ सालदेखि हामी भूकम्प सुरक्षा दिवसका रूपमा जागरण तथा संकल्पको कार्यक्रम हरेक वर्ष गर्दै आएका छौँ । आजको दिन मूलभूत रूपमा त्यो पीडा फेरि भोग्न नपरोस् भनेर काम गर्न राष्ट्रिय संकल्प गर्ने दिन पनि हो,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘आगामी दिनमा भूकम्पबाट कसैले ज्यान गुमाउन नपरोस्, घाइते हुन नपरोस्, कुनै पनि परिवारले कुनै खालको भौतिक क्षति भोग्न नपरोस् भन्नका लागि सबैले मिलेर काम गर्न सकौँ भन्ने दिन पनि हो ।’ त्यसका लागि हामी सबैले संकल्प गरौँ, । भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माण गर्नुपर्ने कुरा इच्छा होइन दायित्व हो भन्ने यथार्थ आत्मसात गरौँ ।’ वैशाख १२ को भूकम्पले पु¥याएको मानवीय तथा भौतिक क्षतिको अहिलेको पुस्ता साक्षी भएको बताउँदै विगतबाट गम्भीर शिक्षा लिनुपर्ने उहाँले बताउनुभयो ।

‘भौतिक पूर्वाधारको बिमा गर्ने व्यवस्था गर्छौं’
प्रधानमन्त्री प्रचण्डले भूकम्प प्रतिरोधी संरचना निर्माण र व्यवस्थित संरचनाका लागि भौतिक संरचनाहरूको बीमा गर्ने व्यवस्था हुनुपर्नेमा जोड दिनुभएको छ । प्रधानमन्त्रीले भौतिक संरचनाको बीमा गर्ने व्यवस्थामा जान आवश्यक रहेको बताउँदै मन्त्रिपरिषद्ले त्यसबारे अध्ययन गर्ने निर्णय गरेको बताउनुभयो । ‘अब हामीले विस्तारै देशैभरिका निजी आवास र सरकारी संरचनाको बीमाको व्यवस्था गर्नुपर्छ भन्ने सुझावलाई मनन गरेर व्यक्तिगत आवासलगायत सबै भवन तथा संरचनाको बीमा गराउने सम्बन्धमा अध्ययन गर्ने निर्णय मन्त्रिपरिषद्ले गरिसकेको यहाँ जानकारी गराउँछु,’ उहाँले भन्नुभयो ।