प्रवास पीडा

सायद दुई दिनपछि प्रातःकालमै एन झ्यालबाहिर आएर ठिङ्गिए पनि केहीबेरसम्म मैले नदेखेको अभिनय गरेँ । सायद मैले बुझपचाएको थाहा पाएर हो कि ! उसले अलिक सारै ‘शुप्रभात’ भनी । मैले ‘शुप्रभात, भन्दै म सुन्न सक्छु’ थपेँ र पुलुक्क उतिर हरेँ । हेर्नासाथ उसलाई सदाझैँ रोवर्टसँग लठ्ठिएर सुम्सुम्याउँदै गरेको उत्ताउलो अवस्थामा दखेपछि आफैँ सर्माएँ । आज पनि अमेरिकाको सामाजिक संरचनामा कतै युवा पिँढीको पथप्रदर्शनको पाटोमा छिद्र त भएको छैन ! यो दृश्य देखेर यही विषयले प्रवेश पायो मेरो मथिङ्गलमा ।

सदाकै रूपमा एन र रोवर्टलाई देखेपछि किन हो आज मलाई चुक अमिलो खाएकोझैँ अनुभूत भयो । उनीहरूले मलाई हेपेर यो रूपमा यहाँँ आएर नाटक देखाएझैँ लाग्यो । मनमा तुरून्त एनप्रति वितृष्णा उत्पन्न भयो र गाली गर्न तम्सिएँ, तर तुरून्त फिरोजले ‘यो अमेरिका हो अङ्कलजी ! हेर्दै जानुन अब कति नाठा लिएर आउँछेँ’ भनेको झट्ट संझिएँ । सोचेँ, ‘म अमेरिकामा छु र मेरो संस्कार पनि भिन्न छ ।’ त्यसैले म केही बोलिनँ तथापि एनको अपर्झट आगमनलाई शुभसङ्केत मान्न सकिनँ । मनमनै रिस उठ्यो, केही भनौँ-नभनौँ द्विविधाग्रस्त भएँ । त्यहीबेला झट्ट सम्झिएँ ‘क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः, स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ।’ अर्थात् क्रोधबाट अत्यन्त मूर्खपना उत्पन्न हुन्छ, मूर्खताबाट मृतिमा भ्रम उत्पन्न हुन्छ, स्मृतिमा भ्रम उत्पन्न भएपछि ज्ञान वा बुद्धि नाश हुन्छ बुद्धिनाश भएपछि अन्ततः आफ्ना स्थितिबाट आफैँ नासिनु वा खस्कनुपर्ने हुन्छ ।

एन र रोवर्टको यो नग्नता हेर्न मन छैन तथापि आँखाका अगाडि घटिरहेको घटनालाई अनदेख गर्न पनि सकिरहेको छुइनँ । आत्मग्लानि र क्रोधाग्निले मनलाई उद्भ्रमको आभास भएकोछ । यही ‘किं कर्तव्य विमूढ’ अवस्थामा सानु छँदा रिसाएर भात नखाँदा वा फन्कँदाका अवस्थामा आमाले ‘रिस खा आफू बुद्धि खा अर्को भनेर फकाएको सम्झिन पुगेँ ।

अमेरिका कति व्यस्त ! अमेरिकीहरूमा कति लगनशीलता ! म यहाँँका मानिसको कर्तव्यपरायण चालमाल देखेर आफूसँग तुलना गर्छु र आफूलाई कुन कोटीमा राखौं भनेर द्विविधामा पर्छु । बिहान चार-साडे चार बजेदेखि नै काममा जान हिँडेकाहरू कफी, डोनटसम्म खान नभ्याएर च्याप्दै कुदेको र मेरा देशमा श्रीमतीले खाना पकाएर तयार पारेको खाना खाएर पनि समयमा अफिस नपुग्नेको जमातलाई सम्झन्छु । कहिल्यै समयमा अफिस नपुग्ने र पुग्नेबित्तिकै टोपी टेवलमा र कोट कुर्सीमा लड्काएर हाकिमको चाकडीमा दौडनेको आकृतिलाई सम्झन्छु र सम्झनाको गहिराइमा पुगेर भावशून्य हुन पुग्छु ।

आमाको गीताज्ञानको सारांश अहिले आएरमात्र मैले महसुस गरेँ र मनलाई शान्त पारेँ । त्यसपछि निहारेर एनको अनुहारमा हेरेँ । सम्झिएँ, ‘के मेरा गाउँघरका कुनै महिला दिदीबहिनीले त्यसो गर्नसक्लान् ! यदि कसैले गरेकाखण्डमा अवश्य त्यसलाई बौलाइमा परिणत गरिन्थ्यो होला ! कथम् कसैले आवेशमा गरे भने पनि होस्मा आएपछि कति महिना त्यो बाटो छलेर हिँड्लान् ?’ यीनै सबकुरा मनमा खेलाउँदै मैले मलाई कतै भ्रम भयो कि भनेर पुनः एक छिनपछि एकोहोरिएर एनलाई हेरेँ । त्यस्तो कुकृत्य गरेर हिँडेकोमा उसका अनुहारमा उसको हाउभाउमा कहीकतै अलिकति पनि लाजशरम र पश्चातापको अंश छैन । यो बेला उसलाई देखेर म अन्यौलग्रस्त भएँ । नग्नता आखिर भावनामा मनमा, आँखामा या समाजिक संरचनामा, के मा हुनेरहेछ ? खोज्नथालेँ तर कतै पाइनँ । मैले क्रिष्टिनाले लिवर्टीमा गरेको चुम्बन र यो चुम्बनको तुलना गरेँ । त्यो चुम्बन त सामान्य औपचारिक थियो तर यो चुम्बन कुनै नग्न सिनेमाको रागात्मक दृश्यभन्दा कम छैन ।

म एकत्र भएर यसरी चिन्तन गरिरहँदा एनलाई बेवास्ता गरेजस्तो अनुभूत भएछ क्यार ! केही समय पर्खिनुपर्दा उसको धैर्यको बाँध फुटेर एकाएक झ्यालमा मुख टाँस्न आइपुगी । एकछिन मलाई निहारेर ‘सरी अङ्कल ! अस्ति धेरै भोकाएकी थिएँ । अस्तिको पैसा म भोलि तिरौँला’ भनेर एकै सासमा आफ्नो भनाइ पोखी । उसले नंगनता प्रदर्शन गर्नुपूर्वका दिनमा चोर्ने गरेका डोनटतिर लक्षित गरी भन्ने ठानेर मैले ‘ठिकैछ’ मात्र भनेँ । अस्तिको दुव्र्यवहारले एनप्रति मेरो मनमा रिसराग, घृणा, वितृष्णा आदि जेजे उब्जिए पनि म यस्तो ठाँउमा छु कि म चाहेर पनि उसलाई केही भन्न सत्तिनँ, त्यसैले मनमा जे भए पनि लाचार बन्दै भनेँ, ‘भन ! म के सेवा गर्न सक्छु ?’

मेरो यो भनाइलाई उसले व्यङ्गका रूपमा ग्रहण गरी कि सदाशयताको रूपमा ! केही नबोली रोवर्ट छेउमा गई र केहीबेर खासखुस गरेर पुनः यथास्थानमा आएर उधारो डोनटको लागि अनुनय विनय गर्न थाली । मैले बुझैँ, ऊ मलाई फेरि फकाएर सित्तै डोनट खान उद्यत छे । म द्विविधाग्रस्त भएँ । दिउँ यो पैसा आउने छैन नदिउँ यसले यसै छाड्ने छैन ।

मलाई के अनुभूत भएको छ भने अमेरिकाका ग्यास स्टेशनहरूमा नगद पैसा तिर्ने मामिलामा भोलि कहिल्यै आउँदो रहेनछ । मैले सयौँसँग गरेको कैयौँ व्यवहारबाट यो सत्यताको नजिक पुगेको छु र थाहा पाइसकेको छु । असी प्रतिशत यहाँका मानिस भोलि दिउँला भनेर गएपछि भोलिपल्ट पैसा माग्यो भने नराम्रो मान्दारहेछन् । कसैले आफैँ ‘ए तेरो यति बाँकी थियो’ भनेर दियो भने दियो होइन भने त्यो गयो । रजिष्टारमा काम गर्दागर्दै केही गल्ती भयो अथवा गल्ती गरेर धेरै दिइयो भने तत्कालै त्यो रकम फिर्ता लिन पनि कतिसँग त गाह्रो पर्ने रहेछ । बढी रकम लिएर मानिस ढोकाबाहिर निस्कियो कि पैसा पनि गयो । साहै्र सज्जन एक-दुईजनाबाहेकका धेरैजसोले पैसा बढी दिइस् भन्नु त के थाहा पाएर माग्यो भने औँलालाई ठिङ्गामा परिणत गर्नेहरूको जमातको कमी रहेनछ यहाँँ । कसैले भोलि पैसा दिन्छु भन्नुको अर्थ ठिङ्गा भन्नुसरह हो भनेर जान्दाजान्दै पनि कतिपयसँग नजरशर्मी भएर पनि व्यवहार गर्नुपर्ने अवस्था आउने रहेछ लाचारीसाथ ।

बिहानै आएर एनले ‘अङ्कल’ भन्नुको अर्थ कि त केही खानेकुरा सित्तै माग्नु हो कि त उमेरका कारणले उसलाई बेच्न बन्देज भएका गैरकानुनी सामान (सिगरेट बियर आदि) माग्नु हो । यो बुझ्दाबुझ्दै अनभिज्ञझैँ ‘तँलाई ठीक छ ?’ भनेर सदाझैँ मैले सोधेँ । यही भनाइ उसका लागि काफी भएछ । हतारिँदै उसले आफ्नो सक्कली रूप देखाउँदै ‘क्रिपया मलाई डच मास्टर दिनु न ?’ भनी । मैले ऊसित आइ.डी.छैन भनेर जान्दाजान्दै नरम भएर उसको पेपर आइ.डी.मागेँ । मैले पेपर आइ.डी.भन्नेबित्तिकै उसले अलिक लाडिएझैँ गरेर फिस्स हाँस्दै ‘आइ. डी. छैन’ भनी । मैले ‘सरी’ भनेँ । त्यसपछि पनि एकछिन् नरम बन्दै जिद्दी गरी । मैले टेरपुच्छर लाइनँ । यो सब गर्नका पछाडि मेरो एउटै आशय थियो, वास्तवमा म उसलाई निरुत्साहित गर्न चाहन्थेँ ताकि अब उप्रान्त मसँग चुरोट, बियर र डच आदि माग्ने हिम्मत नगरोस् ।

मैले आइ.डी.को अडान नछोडेपछि ऊ पुनः निम्नस्तरका शब्दको वर्षा गर्न थाली । छेउछाउका दुई–चारजनासँग किनीमाग्ने कोसिस गरी तर मसँँग विवाद भएको देख्दादेख्दै किनेर दिन कसैले उचित ठानेनन् र मानेनन् । मेरो अडानलाई निरर्थक बनाउने उसका सबै प्रयाश असफल भए । ऊ रिसाउँदै एकछिन् झोक्रिई र अन्ततः एक थरी अमेरिकनहरूले प्रवासीलाई गर्ने निकृष्ट गाली अर्थात् ‘त खान नपाएर मेरा देशमा आएको जा तेरो देशमा फर्किएर, माग्ने आतङ्ककारी’ भनेर एकछिन् भुतभुताई र आफ्नो बाटो लागी । उसका भनाइले जति नै मर्माहत भए पनि, रिसको ज्वालामा दन्किए पनि, नसुनेझैँ गरेर काममा तल्लिन भएको अभिनयको बाहेकको अन्य विकल्प के हुन्छ र प्रवासमा एक प्रवासीका लागि । म रिसले आगो बन्दै मनमनै आफैँलाई यही अपमान खोज्न आएको अमेरिका भन्दै काम गरेको अभिनय गर्न थालेँ ।

यसरी गाली गरेर एन हिँडेपछि मेरो मन रोए पनि ग्यास स्टेशनको दृष्य रोमाञ्चक भएको छ । कफी बनाउने ठाउँमा कफीका लागि पर्खिएकाहरू भ्याइनभ्याई कफी बनाउँदै छन् । साह्रै हतार हुनेहरू कफी बनाएर हातमा कफी र सिगरेट लिँदै ट्रेन स्टेशनतर्फ लाग्ने सुरसार कस्तै छन् । कतिपय भने हातमा कफी बोकेर एनका कुरा सुनेर मुरमुरिए पनि एक आपसमा मुख हेराहेर गरेर निःशब्द भएका छन् र अन्य केही भने उसको अगाडि एक शब्द नबोले पनि एन हिँडिसकेपछि आफसेआफ बाचाल बनेका छन् । उसको पछाडि एनलाई आ-आफ्ना पाराले गाली गर्न र मलाई सहानुभूति देखाउनमा व्यग्र देखिएका छन् । अहिले म पनि यिनका कुरा सुन्दै आफूलाई सेकेर तयार पारी रहेको छु मेरो रिसको आवेगलाई शान्त पार्न र डलरको खेती गर्न । उनका प्रतिक्रिया सुनेर म गम्दैछु र आत्मसात् गर्दैछु सन्तान थरीथरीका भनेको यही रहेछ भनेर ।

बिहानको एक छिमल पार लगाएपछि अर्को भीड नहुँदासम्म एकछिन मैले घोत्लिेने मौका पाएँ । अमेरिका कति व्यस्त ! अमेरिकीहरूमा कति लगनशीलता ! म यहाँँका मानिसको कर्तव्यपरायण चालमाल देखेर आफूसँग तुलना गर्छु र आफूलाई कुन कोटीमा राखौँ भनेर द्विविधामा पर्छु । बिहान चार-साडे चार बजेदेखि नै काममा जान हिँडेकाहरू कफी, डोनटसम्म खान नभ्याएर च्याप्दै कुदेको र मेरा देशमा श्रीमतीले खाना पकाएर तयार पारेको खाना खाएर पनि समयमा अफिस नपुग्नेको जमातलाई सम्झन्छु । कहिल्यै समयमा अफिस नपुग्ने र पुग्नेबित्तिकै टोपी टेवलमा र कोट कुर्सीमा लड्काएर हाकिमको चाकडीमा दौडनेको आकृतिलाई सम्झन्छु र सम्झनाको गहिराइमा पुगेर भावशून्य हुन पुग्छु ।

म चहान्नँ आकाशमा थुकेर आफ्नो अनुहारमा छिटा पार्न । यहाँँ काममा जाने मानिसहरू दश-पन्ध्रमाइल टाढादेखि धाएर कफी डोनट लिन आउँछन् र नजिकैको मेट्रो स्टेशनमा आफ्ना गाडी दिनभरका लागि पार्किङ गरेर पुनः ट्रेनबाट लाग्छन् आ-आफ्ना कामतिर । यसरी हतारिँदै बिहान गएकामध्ये कतिपय प्रायःप्रायः गोधूलिमा फर्कन्छन् र थकित भावभङ्गीका साथ एकछिन् आराम गर्छन् यो चौतारीमा पसेर । एकछिन् कुरा गर्छन् समय निकालेर । यसैबेला यदाकदा मौका छोपेर यी थकितलाई म मेरा देशको डिङ हाँक्छु र मेरो देशमा जागिर खानेकोे समय तालिका बताउँदै तिमीहरूभन्दा सुखी छन् मेरा देशमा जागिर खानेहरू भनेर श्रेष्ठता देखाउने कुचेष्टा गर्छु ।

चेष्टा, कुचेष्टा गर्ने क्रममा जब म ‘मेरा देशमा कर्मचारीहरू सधैँ आफ्ना घरमा बिहान खाना खान्छन् र अफिस जान्छन् र बेलुका छ नबज्दै घर फर्कने गर्दछन्’ भन्छु । कतिले ‘कति भाग्यमानी छौ तिमीहरू’ भनेर तारिफको पूल बाँध्ने गर्दछन् भने कतिपयल मेरो कुरामा छक्क पर्दै नपत्याएझैँ गरेर मलाई फेरि प्रश्न गर्छन् ‘के साच्चै हो ? के बिहान बेलुका नै आफ्ना घरको खाना खाएर अफिस भ्याउन सकिन्छ तेरो देशमा ?’ यही मौकामा कसैले त अमेरिकनहरूको स्वभावअनुसार तारिफ गर्दछन् र भन्छन्, ‘ओ हो ! तेरो देश कति सम्पन्न होला ! तेरो देशका मानिसहरू कति सुखी होलान् !’

उनीहरूको यस्तो तारिफ सुन्दैगर्दा मेरोअगाडि नुनसम्मका लागि लाइन बस्ने मेरो देशका तमाम भोकानाङ्गा, दुःखी दाजुभाइ र दिदीबहिनीको आकृतिले मलाई उपहास गरिरहेको देखेर लज्जाबोध महसुस हुन थाल्दछ । म एकछिन निरूत्तर निःसहाय हुन पुग्दछु, तथापि यी अमेरिकनहरूलाई सकारात्मक उत्तर दिनका लागि म निकास खोज्छु र अन्ततः एउटा चोरबाटोको प्रयोग गर्दै भन्छु, ‘सुखी सम्पन्नभन्दा पनि मेरा देशका नागरिकहरू तिमीहरूभन्दा धेरै सन्तोषी छन्, त्यसैले तिमीहरूजस्तो बिहानदेखि बेलुकासम्म सधैँ थाकिरहेको कुरा गर्दैनन् । आपसमा भेट हुनेबित्तिकै शनिवार र आइतवारको प्रतीक्षाको चर्चा पनि गर्दैनन  ।’

आज कफी लिनेका भाग दौडमा अलिअलि मोटी तर हिस्सी परेकी मेरी मित्र एलिना पनि सम्मिलित छे । सधैँ हतार गर्ने एलिना सबै हिँडे पनि आज हिँडिन । एलिनाले दुई तीनपटक भित्र-बाहिर गरेको देखेर मैले बुझेँ ऊ मसँग केही भन्न चाहिरहेकी छे । त्यसैले ऊ तेस्रोपटक भित्र पस्नेबित्तिकै मैले ‘केही हरायो कि के हो एलिना ?’ भनेर प्रश्न गरेँ । मेरो प्रश्न सुन्नेबित्तिकै उसले ‘त्यो कुकुर्नीले तँलाई गरेको गाली सुन्दा अफिस जान मनै लागेन । अब त बुझिस् नि ! म किन देश जान्छु भन्छु ?’ भनेर दुई वाक्यमा मेरो प्रश्नको उत्तर दिई ।

सधैँ हतार छ भन्न र थाकेका कुरा गर्ने एलिनाले आज गम्भीर भएर यसो भनिरहँदा उसलाई ठूलै पीर परेको महसुस गरेँ मैले । एलिना प्रायःजसो ‘आज मेरो अफिसमा धेरै काम छ’ भन्दै मैले कफी बनाउनुपूर्व एकाबिहानै यहाँँ आइपुग्छे । मैले कफी बनाउन्जेलको समयमा ऊ पत्रिका मिलाइदिने सहयोग गर्छे र यदाकदा डोनाल्ड फ्रेन्चलाई सङ्कोचको घेरामासमेत पार्छे । ‘अमेरिकामा केवल कामको मात्र मतलब र मूल्याङ्कन हुन्छ’ भनेर गुनासो गर्छे । ‘म अमेरिकाबाट वाक्क भइसकेँ अर्को वर्ष मेरो देश इटाली फर्किन्छु’ भनेर बारम्बार दोहोर्‍याइरहन्छे । उसको यस वाक्यलाई म केवल एक थेगो भनेर जिस्काउने गर्दछु । मैले जिस्काएकोमा उपहास सम्झिन्छे र अलिकति निरास देखिन्छे । एलिनाको देश फर्कने भनाइ मलाई सधैँ सुन्दासुन्दा गीतापाठसमान नै भएको छ । अलिकति फुर्सत भयो कि ऊ थाकेको र इटाली फर्किने कुरा गर्न छुटाउदिन ।

म कहिलेकाहीँ उसलाई जिस्काउँदै भन्ने गर्छु, ‘ए ! एलिना ! तँ यो देश फर्कने कुरा गर्न छाडिदे, किनभने तँजस्ता म देश जान्छु भन्नेले साँच्चै अमेरिका छाड्नु हो भने आधा अमेरिका नै खाली हुन्छ होला । तँ मात्र होइन हरेक समुदायका आप्रवासीले यही शब्द दोहोर्‍याएको सुन्छु म हरेक दिन । यहाँँ लोटो खेल्न आउनेलाई तँलाई यो चिठ्ठा पर्‍यो भने के गर्छस् भनेर सोध्दा उनान्सय प्रतिशतले त म देश फर्केर यो गर्छु त्यो गर्छु र अन्त्यमा मोज गरेर बस्छु भन्छन् । यसरी भन्नेको जमातको कुरा गर्ने हो भने आधाभन्दा बढीको जमात छ अमेरिकामा देश फर्कन्छु भन्ने तर कहिल्यै फर्कन हिम्मत गर्न सक्तैनन् ।’

यसरी मैले बोल्दाबोल्दै बीचमा नै मेरा कुरा काट्दै एलिनाले भनी, ‘होइन मित्र ! तैँले खै कुरा बुझेको ? अमेरिकाले आप्रवासीलाई बाहिर पठायो भने त अमेरिकन भोकभोकै मर्छन् । अघि त्यो तँलाई गाली गर्ने केटीको चुरिफुरी त्यसको तुजुक पनि हाम्रै श्रम र पसिनाको उपज हो । आप्रवासी बिना अमेरिकाले कहाँबाट यत्रा अफ्रिकन अमेरिकनलाई विनाकाम भत्ता र सुविधा दिएर तिनीहरूलाई अपांगझैँ बनाउन सक्छ ? कहाँबाट रेड इण्डियनलाई आदिवासी भनेर भत्ता र सुविधा दिएर निष्क्रिय बनाउन सक्छ ? पर्दाबाहिर हेर्दा कति राम्रो छ, आरक्षण दिएको छ । हामी आएर अनुशासनमा बसेर मरेर काम गरिदिन्छौँ ।

वास्तवमा त्यसैको जगमा अडेको छ अमेरिकाको अर्थतन्त्र र त्यसको आरक्षणको पर्दा । नत्र विचार गर त ! खास अमेरिकन त नीति निर्माण र निर्णायक तहमा मात्र छन् । कहाँ छन् श्रमजीवी अमेरिकन ? कडा परिश्रमको काम प्रायः स्पेनिस मूलका मानिसले सम्हालिदिएका छन् । कार्यालयका सानादेखि मझौलासम्मका सबै काम हामीले सम्हालेका छाँै । अफ्रिकन अमेरिकनको ठूलो जमात पङ्गु भएको छ । नशा र अपराधको संसारमा डुबेको छ । इरानलाई तह लाउने, इराकमा युद्धक पठाउने, भियतनाम, अफगानिस्तानमा अर्बाैँ खर्च गर्नसक्ने अमेरिकाले के यी आफ्ना नागरिकलाई उत्पादनका शक्ति बनाउन सत्तैन ? एक वर्षको विदेशमा दिने अनुदानको दश-पन्ध्र प्रतिशत मात्र खर्चियो भने यी सबै अफ्रिकनहरू योग्य मान्छेमा परिणत भइहाल्छन् नि !

कृषिमा त्यस्तै हालत छ, श्रमिकका रूपमा प्रवासीहरूकै बाहुल्यता छ । उद्योगमा त्यस्तै छ । हामी जति कमाउछौँ, प्रायः सबै टेक्स, बीमा, गाडी, घर भाडा अथवा मर्गेज र अन्य भौतिक सुविधा भनेर हामीले यहीँ बुझाउनुपर्ने तानाबाना बुनेको छ । हामी सधैँ केही बचाएर घर फर्कने सपना त बुन्छौँ तर सपना देख्दादेख्दै बुढो हुन्छौँ अनि सम्झौता गर्न थाल्छौँ र अन्ततः यही विलीन हुन पुग्छौँ । अमेरिका साँच्चिकै सपनाको देश, कल्पनाको देश रहेछ । यो त स्वीकार गर्नैपर्ने हुन्छ तर यथार्थमा जस्तो सोचेर आइएको हुन्छ स्वाभिमानिका लागि त्यस्तो हुँदै होइन यो अमेरिका ।’

एलिनाका कतिपय कुराहरू सत्य भए तापनि म अमेरिकाप्रति उसको जस्तो कडा धारणा राख्न सक्दिन र एलिनाका कुरालाई अर्धसत्य भन्छु । यदाकदा चाहेर नचाहेर उसका कुरामा प्रतिवाद गर्छु । मेरा देशमा प्रत्यक्ष रूपमा दुःख पाएका र अवसर नपाएर गाउँघरका चिया पसल र तासको खालमा दिन बिताउन बाध्य कैयौँ युवाहरूको डि.भी मार्फत उद्धार र उपकार भएको देखेको छु मैले, तर यो कुरा म एलिनालाई खुलाउन चाहन्नँ र भन्दिनँ पनि, बरु उल्टै उसलाई प्रश्नका रूपमा भन्छु ‘एलिना ! अमेरिकालाई तँ यस्तो अमेरिका, उस्तो अमेरिका भनेर आक्षेप पनि लगाउँछेस् तर छोड्न पनि सक्तिनस् । साँच्चै भन्ने हो भने किन आएकी त आफैँ अमेरिका ?’

मेरो यो कुरालाई अलिक कडा प्रतिवाद गर्दै ऊ भन्छे ‘म मात्रै किन ? सबै मानिस अमेरिका अझ राम्रो अवसरको खोजीमा आएको हो न कि दास बन्न । पहिलो कुरा त भोलि अमेरिकाको भन्दा राम्रो अवसरहरू दिन अन्य कुनै देश सवल भयो भने मानिसको भीड त्यतै लाग्छ नि ! थोडै अमेरिका ! ‘हाय अमेरिका !’ भनेर समातेर बस्छन् र अमेरिकालाई ? यो कुरा अमेरिकालाई पनि थाहा नभएको होइन, त्यसैले अरूले वर्तमानलाई सोचिरहँदा अमेरिकाले सय वर्षपछिको कुरालाई सोच्छ भनेर दम्भ गर्छन् अमेरिकनहरू । यो कुरामा अमेरिका आफैँ सतर्क छ भन्ने कुरामा दुवै विश्वयुद्धका बेला देखाइदियो नि तिमीहामी युद्धतिर लाग्यौँ अमेरिका विकास र समृद्धितिर लाग्यो ।’

उसले यसो भनिसकेपछि ‘यो त सबैले स्वीकार गरेकै छ नि !’ मात्र भनेँ मैले । पुनः आफ्नै भनाइलाई निरन्तरता दिँदै उसले भन्न थाली- ‘दोस्रो कुरा मानव चेतनशील, सिर्जनशील प्राणी हो । ऊ सधैँ नयाँनयाँ चिज, नयाँनयाँ परिवेश, नयाँ अवसरको खोजीमा हिँडिरहन्छ, यताउता बसाइँ सरिरहन्छ । यो आजमात्र होइन आदि अनादि अथवा सृष्टिकालदेखि नै चलेको चलन हो । म अनि तिमी अमेरिका आउनुभनेको त्यही शृङ्खलाको एउटा कडीमात्र हो । यो ब्रहृमाण्ड रहुन्जेल यो प्रक्रिया चलिरहन्छ । अनि मैले भनेजस्तो ‘म मेरो देश जान्छु’ मान्छेले तबसम्म भनिरहन्छ, जबसम्म अमेरिकनहरूको भित्री मनमा यो मेरो देशमा खोजी खान आएको आप्रवासी हो भन्ने धारणा रहन्छ, त्यस दिनसम्म बस् त्यस दिनसम्म । चाहे यहाँँको सिटिजन भएर बसेको नै किन नहोस्, आजको जस्तो परिस्थिति रहुन्जेल ऊ पनि यही सोचिरहेको हुन्छ, बाहिर जति नै स्वाङ रचे पनि ।

हो अमेरिकाले श्रमको बदलामा धेरै कुरा दिएको छ तर हामी आप्रवासीलाई ‘हाम्रो अमेरिका’ भनेर आत्मसात् गर्ने परिवेश र अनुभूति दिन सकेको छैन । त्यसैको परिणति हो त्यो फटाइले तँलाई अघि धम्क्याउनु, तर म तलाइँ के भन्छु भने त्यसले धम्क्याएको तँलाई मात्र नभएर हामी सबैलाई हो । सबै अमेरिकनहरूको मनमा यही कुरा लुकेको छ नत्र त्यो फुच्चीका मनमा कहाँबाट त्यो बिचार आउने थियो । त्यसले त्यो आफ्नै पुर्खाको विरासतबाट पाएको अहम्को आडमा कराइरहेकी हो ।’ यति भनेर एलिनाले आफ्नो ब्राण्डप्रति इशारा गरी । मैले बुझेँ उसले मार्लोबोरो माइल्ड मागिरहेकी छ ।

सामान्यत बिहान अफिस जादाँ एक बट्टा चुरोट किन्न बिर्सिंदैनन् यहाँँका चुरोटबाजहरू । कथं बिहान किन्न भ्याएनन् भने (चुरोट यत्रतत्र नपाइने हुदाँ) बेलुका घर फर्कँदा आइपुग्छन् स्टोरमा चुरोटको बट्टा बोक्न । यही मार्ग अवलम्बन गर्दै एलिना पनि दोहोर्‍याई दोहोर्‍याई आइरहन्छे र एक डब्बा मार्लोबोरो लाइट लिएर जाने गर्दछे नित्य । त्यसदिन पनि चुरोट लिन लाइनमा पुरूषभन्दा महिला बढी देखपछि मैले जिस्किँदै छेवैकि एलिनालाई भनेँ, ‘अमेरिकामा पुरुषले भन्दा महिलाले धेरै चुरोट खान्छन् कि क्या हो !’ उसले यताउती हेरी र आँखा सन्काउँदै भनी, ‘यो तथ्याङ्क त म भन्न सक्तिनँ तर अमेरिकामा मात्र होइन युरोपमासमेत महिलाले प्रशस्त चुरोट खाने गर्दछन् । त्यस पछिमात्र युरोप, अमेरिकामा यसको व्यावसायिक उत्पादनले व्यापकता पाएको हो ।’

कृषिमा त्यस्तै हालत छ, श्रमिकका रूपमा प्रवासीहरूकै बाहुल्यता छ । उद्योगमा त्यस्तै छ । हामी जति कमाउछौं, प्रायः सबै टेक्स, बीमा, गाडी, घर भाडा अथवा मर्गेज र अन्य भौतिक सुविधा भनेर हामीले यहीँ बुझाउनुपर्ने तानाबाना बुनेको छ । हामी सधैं केही बचाएर घर फर्कने सपना त बुन्छौं तर सपना देख्दादेख्दै बुढो हुन्छौं अनि सम्झौता गर्न थाल्छौं र अन्ततः यही विलीन हुन पुग्छौं ।

ऊ एकछिन् चुप लागी । केहीक्षणपछि ‘तेरो देशमा महिलाले चुरोट खाँदैनन् र ?’ भन्दै मस्किई । मैले उसको यो मस्काइलाई व्यङ्ग्य ठानँे तथापि सहजता देखाउँदै उत्तर दिएँ, ‘खान त खान्छन्, तर यहाँँ र मेरो देशका महिलाले चुरोट खानुमा पृथक्ता रहेछ ।’ उसले टाउको हल्लाएर ‘कसरी ?’ भावले सोधी । मैले भन्दै गएँ, ‘मेरो देशका प्रायः ग्रामीण महिलाले यसलाई गरिबी र अशिक्षाका कारणले आवश्यकताका रूपमा बुझेका छन् त्यसैले लिन्छन्, खान्छन् तर मलाई लाग्छ यहाँँ तिमीहरू फेसन र सोखका रूपमा चुरोटलाई लिन्छौं र उडाउँछौ धुवाँ ।’

मेरो यो कुराले उसले चित्त नबुझेको हाउभाउ देखाउँदै भनी, ‘कसरी ?’ मैले भनेँ, ‘मेरो देशमा शिक्षा र सञ्चारको कमीले धेरैलाई धुम्रपानले खराबी गर्छ भन्ने ज्ञानै छैन । तसर्थ अहिलेसम्म पनि धुम्रपानलाई जाडो छल्ने, दुखाइ र तनाव कम गर्ने साधनका रूपमा प्रयोग गर्दछन् । यो कुलत अन्ततः पुस्तान्तरण हुँदै जाँदोरहेछ र व्यापकता पाउनेरहेछ यसले । त्यसैले अद्यापि ग्रामीण क्षेत्रमा व्यापक छ भने शिक्षित समाजमा कम हुँदैछ मेरो देशमा, तर म यहाँँ हेर्छु, तिमीहरूजस्तो हरेक शिक्षित र सचेत महिलाको हातमा चुरोटको डब्बा छ आफ्नो प्रतिष्ठाको सङ्केतझैँ ।’

मैले चुरोटलाई प्रतिष्ठाको सङ्केत भन्दा ऊ मन्द मुस्कुराई, अलिकति हाँसी र भनी ‘हो, हामी युरोप र अमेरिकाका महिलाहरूले चुरोटलाई प्रतिष्ठाकै रूपमा अङ्गिकार गरेको हो । किनकि यही हिसाबले नै हामीलाई दीक्षित गरे व्यवसायीहरूले । प्रयोगको हिसाबले ईशापूर्वकालदेखि नै सूर्तिजन्य पदार्थहरूको प्रयोग भए पनि व्यावसायिक उत्पादन भने अमेरिकनहरूले १६१२ बाट सुरु गरेको भनिन्छ ।

त्यसपछि विश्वमा यसको व्यवसायीकरण यति तीव्र भयो कि सूर्तिखेती विश्वमै उल्लेख्य नगदे बालीका रूपमा स्थापित भयो । त्यसपछि अमेरिकनहरूले यसको व्यापक प्रसार गर्न थाले र चुरोटलाई यस्तो प्रतिष्ठाको विषय बनाए कि सेलिबे्रटी हुन वा सेलिब्रटीका लागि चुरोट अनिवार्य र अपरिहार्य हो भन्ने अवधारणा नै विकसित गराए । हुँदा हुँदा कलाकार, साहित्यकार, राजनेता, सफल व्यवसायी सबै यसका अघोषित प्रचारक पो भए त्यो बेला । यतिसम्म कि विशिष्टस्तरको व्यक्तित्वको आँकलन सिगरेट र सिगारहरूको ब्राण्ड र क्वालिटीसँग गाँसेर हेर्न थालियो ।

व्यावसायिक यो रणनीति सफल भएपछि अमेरिकन उत्साही कम्पनी फिलिस मोरिसको दृष्टि विश्वको आधा हिस्सा ओगटेको महिला समूहतिर आकर्षित भयो । तुरून्त उसले १९६८ मा महिलालाई लक्षित गरेर भर्जिनिया स्लिम ब्राण्डको चुरोट विभिन्न नारासहित निकाल्यो । परिणाम चुरोट खानेको सङ्ख्या यस्तो बढ्यो कम्पनीलाई पछाडि हेर्न फुर्सँदै भएन । यसको आकर्षक विज्ञापन र पातलो र लामो चुरोटले युरोप र अमेरिकाका कामकाजी महिलामा यस्तो प्रभाव पा¥यो कि यो नफुक्ने महिला त आफैँलाई निम्नकोटीको सम्झन थाले । हुँदाहुँदा यो कुलतभित्र झोसिएको सोच भूसको आगोझैँ सल्कियो र यसको शिकार भयो सारा समाज ।’

एलिनाले कुलतको परिणाम भनेपछि मैले ‘कसरी तैले चुरोट खान सिकिस्’ भनेर प्रश्न गरेँ । उसले आफूलेमात्र होइन युरोप अमेरिकाका केटाकेटीले कसरी चुरोट खान सिक्छन् भनेर आफ्नै उपमा दिएर भनी, ‘जब तेह्र-चौध वर्षको हुन थालिन्छ आफूलाई जवान भएको महसुस हुन थाल्दछ । त्यस कालमा लुकाएर चुरोट र बियरहरू किनिदिने मानिस सर्वोत्तम साथी हो र नदिने दुश्मनझैँ जस्तो लाग्न थाल्दछ । साँच्चै भनाँै भने ती चिज किन्न पाउने उमेरसम्म काटेको दिन जिन्दगीमा एक प्रकारको यातनाझैँ लाग्छ त्यसकालमा, तर पछि जति परिपक्व हुदैँ गइन्छ त्यसको महत्व पनि उजागर हुन्छ र आफू भ्रममा रहेको अनुभूत हुन थाल्ने रहेछ । हुन त पहिलो पटक ती सामग्री किन्न सक्ने दिन भने एक प्रकारको पर्व आएजस्तो महसुस हुन्छ हरेक अमेरिकन र युरोपियन युवायुवतीहरूका मनमा । त्यो उमेरमा पार्टीहरूमा सान देखाउन, साथीहरूको लहैलहैमा लाग्न अथवा भनौँ घुलमिल हुन र केटा वा केटीहरूलाई आफूतिर तान्न यो अचूक अस्त्रझैँ लाग्न थाल्ने रहेछ । त्यही अस्त्र प्रयोग गर्न खोज्दाखोज्दै विस्तारै फसिने रहेछ यो कुलतमा । पछिपछि जति-जति सेवन गर्दै गयो झन् पो तलतल बढ्न थाल्ने रहेछ यसको ।’

एलिनाले यसो भनेपछि मैले भनेँ, ‘न ढाँट्न ! तैँले साँच्चै कहाँ छाड्न कोसिस गरेकी छस् अहिलेसम्म ? ल ! आजैदेखि मनबाटै अठोट गरेर छोड्न ? सकिहाल्छेस् नि !’ मैले यसो भन्नासाथ उसले भनी, ‘ल, आजदेखि मैले चुरोट मागे पनि मलाई नदिनू हैत, ल मैले चुरोट छाडे ?’ मैले ‘हुन्छ’ भनेँ । यो संवाद पछाडि एलिना फटाफट बाहिर निस्की र आफ्नो कारतिर लागी । म भने बिहानको थप कफी बनाउन हतार हतार कफीका दानालाई धुलो बनाउँदै यौटा युरोपियनले अस्तिमात्र ‘आफ्नु त दुवै देशको नागरिकता छ, त्यसैले अमेरिकाले भोलि लडाइँमा जा भनेर भन्ने स्थिति आयो भने लागिन्छ आफ्नै देशतिर’ भनेको कुरालाई घोल्न थाले एलिनाको भनाइमा ।