गेहेन्द्र शमशेर ओझेल परेका (पारिएका) एक वैज्ञानिक

✍️ प्रा.डा. तीर्थप्रसाद मिश्र

नेपालको इतिहास अध्ययन गर्दै जाँदा तत्कालीन समयमा उल्लेख एवं रचनात्मक कार्य गरी राष्ट्रलाई योगदान गरेका धेरै व्यक्ति ओझेलमा परेका छन् । तीमध्येका एक हुन्, गेहेन्द्र शमशेर । उनी नेपालका प्रतिभाशाली वैज्ञानिक हुन् । जुन समयमा धेरै वैज्ञानिक आविष्कारहरू अनुसन्धानकै क्रममा थिए त्यसबेला गेहेन्द्र शमशेरले महत्वपूर्ण वैज्ञानिक खोजको प्रारम्भ गरी नेपालको श्रीवृद्धि गर्ने जमर्को गरेका थिए तर प्रोत्सान नहुँदा उनको प्रतिभा प्रस्फुटन हुन पाएन । यसको प्रत्यक्षपरोक्ष असर नेपालमा पर्न गयो । राणा शासकको व्यक्तिगत स्वार्थकै कारण गेहेन्द्र शमशेर जस्ता वैज्ञानिकहरूको प्रतिभाले मूर्तरूप लिन पाएन । यिनै वैज्ञानिकको विषयमा चर्चा गर्न यो आलेख तयार पारिएको हो ।

एक सय चार वर्ष लामो जहानियाँ राणा शासन नेपालको इतिहासको एक महत्वपूर्ण कालखण्ड मानिन्छ । वास्तवमा यो सही पनि हो । यस कालखण्डमा नेपाल धेरै राम्रानराम्रा, अपेक्षितअनपेक्षित र तीतामीठा घटनाहरूको साक्षी बन्न पुग्यो । अतः त्यस समयको पूर्वाग्रहरहित तथा वस्तुनिष्ठ लेखाजोखा अपेक्षित ढंगबाट हुन नसकेको यथार्थलाई इतिहासकारहरूले स्वीकार गरेकै छन् । नेपालका राष्ट्रिय विभूतिमा किन कुनै राणाहरू परेनन् ? नपारिएका पो हुन् कि ? कि उक्त सूचीमा पर्न लायक राणाहरू थिएनन् ? यस विषयमा बहस चलाउन आवश्यक छ । भीमसेन थापा तथा जंगबहादुरका कार्यको तुलनात्मक अध्ययन गर्दा को अघि को पछि पर्लान् ? यद्यपि मूल्यांकन त हुनैपर्छ ।

जंगबहादुरलाई अवमूल्यन गरेर भीमसेन थापालाई राष्ट्रिय विभूति मान्नै पर्ने कारण के हो ? यस्ता अहम् सवालमा बहस गर्ने बेला घर्किसकेको छ । अब ढिला गर्नुहुँदैन भन्ने झिनुमसिनो आवाजलाई पनि नकार्न मिल्दैन, सुन्नै पर्ने हुन्छ । नेपाली इतिहासकारमा पनि घटना र समयको वस्तुनिष्ठ मूल्यांकन गरी विश्लेषण गर्ने दायित्व निर्वाह गर्ने अवसर आएको छ । हिजोको समयमा शासकका कार्यकलाप सोहै्र आना ठीक थिएनन् । यो बिल्कुलै सत्य हो तर आज विकसित विकृत राजनीतिले बरू हिजोकै दिन पो ठीक थियो कि भन्ने निष्कर्ष निकाल्न हामी बाध्य हुँदैछौं । यसमा दोषी को हो ? हामी सबैले मम भनेर आत्मालोचना गर्ने बेला आएको छ । प्रसंग विषयान्तर हुन पुग्यो । अब भने गेहेन्द्र शमशेरकै सन्दर्भतिर लागौँ ।

गेहेन्द्रशमशेर श्री ३ वीरशमशेरका पहिलो सन्तान थिए । यसैकारण उनी बहुचर्चित पनि भए र तिरष्कृत पनि हुन पुगे । वीर शमशेरको अवसानपछि उनका उत्तराधिकारी राणा शासक तथा गैरराणा शासकहरूबाट उपेक्षित भएका व्यक्तिहरूमध्ये गेहेन्द्र शमशेर पनि एक हुन् ।

गेहेन्द्र शमशेर श्री ३ वीरशमशेरका पहिलो सन्तान थिए । यसैकारण उनी बहुचर्चित पनि भए र तिरष्कृत हुन पुगे । वीरशमशेरको अवसानपछि उनका उत्तराधिकारी राणा शासक तथा गैरराणा शासकहरूबाट उपेक्षित भएका व्यक्तिमध्ये गेहेन्द्र शमशेर पनि एक हुन् । उनी जहानियाँ राणाशासनका संस्थापक जंगबहादुरका प्रिय कान्छा भाइ धीरशमशेरका नाति अर्थात् वीरशमशेर जेठा छोरा थिए । वीरशमशेरको योग्यता र क्षमता पहिचान गरेरै जंगबहादुरले उनलाई पाल्पाको बडाहाकिम र पछि ब्रिटिश (भारत) का लागि नेपालका तर्फबाट आवासीय दूत (वकिल) नियुक्त गरेका थिए ।

वीर शमशेर वकिल भएर कलकत्ता बसेकै बेला विसं १९६७ सालमा गेहेन्द्र शमशेरको जन्म भएको थियो । उनको शिक्षारम्भ घरबाटै भएको थियो । पछि उनले दरबार स्कुलमा पढेका थिए । स्कुले जीवनदेखि नै उनको खेलकुद, संगीत र विज्ञानप्रति विशेष झुकाव थियो । दरबार स्कुलपश्चात् उनी जापानमा इन्जिनियरिङ अध्ययन गर्न गएका थिए भन्ने भनाइ छ । तर, उनी जापान गएर अध्ययन गरेको कुरा प्रमाणित हुन सकेको छैन । केबल देव शमशेरले जापानमा अध्ययन गर्न पठाउन खोजेको त थिए जुन कहिल्यै कार्यान्वयन भएन ।

बयालीस साल पर्व (रणोद्दीप सिंहको हत्या भएको वर्ष विसं १९४२ लाई ४२ सालको पर्व भन्ने गरिन्छ ।) पश्चात् राणाशासन धीर शमशेरको परिवारमा सीमित हुन पुग्यो । वीर शमशेर श्री ३ महाराज भए । केबल १४ वर्षको कलिलै उमेरमा गेहेन्द्र शमशेर जनरलमात्र भएनन् सैनिक खरखजाना तथा हातहतियार गोलाबारुद उत्पादन गर्ने विभागकै तैनाथवाला हुन पुगे । वास्तवमा उनको इच्छा, चाहना र दक्षताकै कारण उनलाई उक्त जिम्मेवारी प्रदान गरिएको थियो । उनले केही समय गुप्तचर विभागको प्रमुख भएर काम पनि गरे तर उनको त्यसतर्फ बिल्कुलै रुचि भएन । स्वदेशमै उत्पादन गरेर सेनालाई आवश्यक पर्ने हातहतियार उपलब्ध गराउने उनको योजना थियो ।

तत्कालीन नेपालले स्वदेशी हातहतियारकै बाहुल्यमा धेरै आन्तरिक तथा बाहृय सैन्य परिचालन गरेको थियो । गोरखाको विजय अभियान, नेपाल–तिब्बत–चीन युद्ध तथा नेपाल-अंग्रेज युद्धमा विदेशी हातहतियार नगण्य रूपमा मात्र प्रयोग भएका थिए । वीर शमशेरको शासनकालसम्म पुग्दा नेपालमा स्वदेशी कच्चा पदार्थ प्रयोग गरी हातहतियार उत्पादन गर्ने कार्यमा शीथिलता आयो । साथै अंग्रेजी हातहतियारप्रति मोह बढ्न थालेको थियो । उता अंग्रेज पनि नेपाललाई सीमित मात्रामा हातहतियार दिएर भए पनि नेपालको आन्तरिक उत्पादनमा अवरोध गर्न चाहन्थ्यो ।

यो सन्दर्भ बुझेर होस् वा नबुझेर अथवा आफ्नै शोखका कारण गेहेन्द्र शमशेरले अन्यत्र निर्मित हातहतियारको प्रविधि अध्ययन गरी स्वदेशी सामग्री प्रयोग गरेर नेपालमा नै हतियार निर्माण गर्ने विषयमा ध्यान दिएका थिए । यस प्रयोजनका लागि उनले काठमाडौंको जमल, सुन्दरीजल र बालाजुमा तथा मोफसलका भोजपुर मेकचन (म्यागजिनबाट अपभ्रंश भएर मेकचन भएको हुन सक्छ) मा हातहतियार उत्पादन गर्ने कारखाना स्थापना गरे । गेहेन्द्रले पिताको नाममा वीर गन बनाएका थिए भने मार्टिनी हेनेरी गन परिष्कृत गरी गेहेन्द्र मार्टिनी गन बनाए । यसका अतिरिक्त उनले आफ्ना बाजेको नाममा नयाँ किसिमको धीर तोप निर्माण गरेका थिए ।

उनले नेपालमै दुईनाले बन्दुक बनाई आफ्नो प्रतिभा पनि देखाए । उल्लिखित कारखानाबाट के कस्ता प्रकारका र कति हातहतियार उत्पादन भई के कति राष्ट्रिय आवश्यकता पूरा भयो ? यस विषयमा कुनै लेखाजोखा भएको छैन । तर, राणा शासकले स्वदेशमै हातहतियार उत्पादन गर्नुभन्दा अंग्रेजसँग दण्डवते नीतिमार्फत् हतियार आपूर्ति गर्नेतर्फ ध्यान दिए । गेहेन्द्रकै शोख र सनकका कारण हतियार बनाउन थालेको हुँदा पनि यो प्राथमिकताको क्षेत्र बन्न सकेन । चन्द्र शमशेरले गेहेन्द्रको कार्यलाई प्रतिबन्ध त लगाएनन् तर प्रोत्साहन पनि गरेनन् ।

गेहेन्द्र शमशेरले विसं १९५६ मा नै प्रसिद्ध मोटर कम्पनी फोर्डबाट एउटा मोटर झिकाएर त्यसको पाटपुर्जा खोली पुनःजस्ताको तस्तै जडान गरेका थिए । उनले त्यो कार श्री ५ पृथ्वीलाई उपहार दिए । उनले आफ्नै निवास सेतो दरबारमा वाइलर धान कुट्ने मेसिन निर्माण गरेका थिए भने जमिनमुनिको पानी तान्ने पंखा पनि बनाएका थिए । यतिमा मात्र उनको सिर्जना सीमित थिएन । बालाजुमा छाला प्रशोधन कारखाना पनि स्थापना गरे । यी सबै कार्यबाट उनको विज्ञानप्रतिको झुकाव मात्र होइन विलक्षण प्रतिभासमेत रहेको प्रष्ट हुन्छ । त्यस समयमा उनी जस्ता प्रतिभा विश्वमा नै औँलामा गन्न सकिने थिए । गेहेन्द्र शमशेरको चर्चा विमान पण्डित अच्युतानन्दको प्रसंगविना अधुरो नै रहन्छ ।

विमान पण्डितको नामले चिनिने गेहेन्द्रकै समयका अर्का वैज्ञानिक थिए अच्युतानन्द (बालकृष्ण समको भनाइअनुसार) छविलाल गजुरेलले उनको नाम तोत्रनाथ पाण्डे भएको उल्लेख गरेका छन् । वीर शमशेरकै समयमा अच्युतानन्द नाम गरेका एक व्यक्तिले वाष्प इन्धनको प्रयोगबाट चारपांग्रे गाडी चलाएर देखाए । यसका लागि उनले लामो अनुसन्धान गरेका थिए । विमान चलाउने साधनामा समेत लागेका थिए । यो अमेरिकामा राइट दाजुभाइले हवाईजहाजको परीक्षण गरेको घटनाभन्दा पनि पहिलेको हो । उनले अनेक खाले चंगा उडाएर पनि देखाए । वीर शमशेरले गेहेन्द्र शमशेरमार्फत विमान पण्डितलाई १० हजार रुपैयाँ उपहार पनि दिए तर भविष्यमा यस्ता कार्य गर्दा सरकारको अनुमति लिनुपर्ने चेतावनी पनि दिए ।

विमान पण्डितले कोही कसैबाट प्रोत्साहन पनि पाएनन् तर उनको अनुसन्धान जारी रहृयो । यिनले डाँडा, भाटा र कपडाको प्रयोग गरी हावाबाट चल्ने चारजना बस्न सक्ने वायुयान बनाई चलाएर देखाएका थिए । यसबाट उनले प्रतापजंग राणाबाट बक्सिस पाएका थिए । विमान पण्डितको गतिविधिबाट अप्रसन्न भई चन्द्र शमशेरले उनलाई छ वर्षको जेल सजाय दिई वायुयान नष्ट गरिएको भनाइ छविलाल गजुरेलको रहेको छ (नेपालको लघु विश्वकोष पृ.३६०) तर विमान पण्डितलाई दण्डित गरिएको कुनै भरपर्दो प्रमाण भने छैन । त्यसैले उनको प्रतिभा प्रष्फुटन नै हुन पाएन । गेहेन्द्र शमशेरको पनि वीर शमशेरको छोरा नभएको भए सोही हाल हुने थियो । यी विमान पण्डितका विषयमा अर्को लेखमा चर्चा गरौँला ।

वीर शमशेरपछि श्री ३ हुन पुगेका देव शमशेर र गेहेन्द्र शमशेरबीच घनिष्ठ मित्रता थियो । यसैताका देव शमशेरको शासनकालको प्रारम्भमा गेहेन्द्रशमशेर उनको एक्का भए । देव शमशेरले गेहेन्द्र शमशेरसँग मिलेर प्रजातान्त्रिक अभ्यास (राजाको नेतृत्वमा पार्लियामेन्ट) को थालनी गर्ने विचार गरेका थिए भन्ने भनाइ बालचन्द्र शर्माको छ (यो भनाइ मनगणन्ते हुनसक्छ ?) तर गेहेन्द्रको त्यसतर्फ रुचि थियो कि थिएन बुझ्न सकिएको छैन । पक्कै पनि उनको लगाव वैज्ञानिक खोजतर्फ भएको भने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । गेहेन्द्रशमशेर र देव शमशेरबीच मनोरञ्जन र रसरङमा समेत घनिष्टता थियो । दुवै रसिक थिए ।

देव शमशेरले गेहेन्द्र शमशेरलाई प्रारम्भमा गुप्तचर र पुलिसको तैनाथवाला बनाएका थिए । गेहेन्द्रलाई श्री ३ ले जापानमा हातहतियार विषयमा अध्ययन गर्न पठाएको पनि उल्लेख छ तर गेहेन्द्र शमशेर जापान पुगी अध्ययन गरेको कुनै दस्तावेज फेला पर्न सकेको छैन । देवशमशेर जापानबाट प्रभावित भई नेपाली विद्यार्थीलाई जापान अध्ययन गर्न पठाउने विषयको उठान भने अवश्य गरेका थिए जुन कालान्तरमा चन्द्र शमशेर श्री ३ महाराज भएपछि पूरा भयो । देवशमशेरले ११४ दिने शासनकालमा यससम्बन्धी थप प्रगति भएको तथ्य पाइँदैन ।

गेहेन्द्र शमशेर र देव शमशेरबीच जुन कारणबाट घनिष्टता भएको थियो सोही कारण तथा चन्द्र शमशेरको कूटनीतिका कारण यो मित्रता टिक्न सकेन । देव शमशेरको हलुकापन र कुरौटे स्वभावका कारण पनि गेहेन्द्र सशंकित थिए । भनिन्छ कि देव शमशेरलाई पदच्युत गराउन गेहेन्द्र शमशेरको पनि परोक्ष हात थियो । चन्द्रोदय कालमा गेहेन्द्र शमशेरको वैज्ञानिक अनुसन्धानले प्राथमिकता नपाए पनि उनले आफ्नै खर्चमा सोधखोज गर्दै हातहतियार बनाउँदै गरे । उनले एक सानो पेस्तोल (बन्दुक) बनाएर खल्तीमा राखेका थिए । चन्द्र शमशेरलाई ढोग्दा उक्त पेस्तोल भुइँमा खस्यो । यस काण्डले निकै ठूलो खैलाबैला भएको थियो । यस विषयमा विभिन्न भनाइ प्रचलित छन् :

पहिलो : दर्शन गर्ने क्रममा चन्द्रको हत्या गर्ने उद्देश्यले उक्त हतियार लुकाएर लगेको र असावधानीका कारण खल्तीबाट खस्न गएको ।
दोस्रो : गेहेन्द्रले उक्त पेस्तोल तयार गरी श्री ३ लाई उपहार चढाउन लगेका थिए तर ढोग्ने क्रममा खसेको ।
तेस्रो : गेहेन्द्र आफ्नो सुरक्षाका लागि पेस्तोल सँगै राख्ने गर्दथे र सोही पेस्तोल खसेको । चन्द्र शमशेरको हत्या गर्ने साहस र इरादा दुवै थिएन ।

जेहोस् यो १९६३ सालको काण्डले राणा परिवारमा ठूलो भूकम्प ल्यायो । शंकाले लंका डढायो । विसं १९६४ मा गेहेन्द्रशमशेरको ३५ वर्षमा नै अचानक मृत्यु भयो । यस रहस्यमय मृत्युका विषयमा पनि अनेक अड्कलबाजी र भ्रमको खेतीसमेत हुनपुग्यो । गेहेन्द्र शमशेरको मृत्यु हुनाको कारण विषपान थियो भन्ने एकथरिको भनाइ छ । मदिराप्रेमी र स्त्रीलम्पट गेहेन्द्रलाई मदिरामा विष राखी चन्द्र शमशेरको गोप्य निर्देशनमा कुनै भारदारले हत्या गराएको शंका गरियो । पेस्तोल काण्डबाट सशंकित भएकाले चन्द्रशमशेरले हत्या गर्न लगाएको हो भन्ने हल्ला चल्यो ।

देव शमशेर र गेहेन्द्र शमशेरको मित्रताका कारण पनि चन्द्र शमशेरले गेहेन्द्रलाई आफ्नो धावनमार्गको अवरोध ठानेको र त्यसमा पनि पेस्तोल खसेको घटनाबाट सशंकित भई हत्या गर्न लगाए भन्ने भनाइ भित्रभित्रै चलेको थियो । इतिहासकारहरूले पनि चन्द्र शमशेरको षड्यन्त्रबाट गेहेन्द्रको कलिलै उमेरमा मृत्यु भएको दावा गरेका छन् तर गेहेन्द्र शमशेरको मृत्यु मस्तिष्काघातबाट भएको कुरा रुद्र शमशेरले आफ्नो परिवारलाई बताएको कुरा प्रकाशमा आएको छ । गेहेन्द्र शमशेर वीर शमशेर जेठा छोरा र रुद्र शमशेर साहिला थिए । उनीहरूको खुब मिल्ती थियो । यसैकारण समय समयमासँगै मदिरापान हुने गर्दथ्यो ।

गेहेन्द्र शमशेरको मृत्यु भएको रात दुवैजना दाजुभाइले मदिरापान गरेको र मदिरापान गरिरहेका गेहेन्द्रसँग बिदा मागी रुद्र शमशेर बग्गीमा चढेर आफ्नो निवास पुगे । घर पुग्नेबित्तिकै गेहेन्द्र शमशेर सकिएको खबर पाए । अचानक मृत्यु हुनुमा मस्तिष्कघात नै कारण भएको बताएका थिए । यो विवरण मलाई रुद्र शमशेरकाकै नाति हेमन्त शमशेरले बताउनुभएको हो । वास्तवमा यो नै सत्य हो । देव शमशेर र गेहेन्द्र शमशेरको मित्रता केही समयसम्म रहृयो । रुखो व्यवहारका कारण दुवैमा वैमनस्यता आयो ।

गेहेन्द्र चन्द्र शमशेरपट्टि लागेका थिए । बन्दुक खसेको कारणबाट रुष्ट भएका भए चन्द्र शमशेरले तत्कालै कारबाही गर्न सक्थे । डाँडा कटाउन सक्थे । परोक्ष रूपमा हत्याको षड्यन्त्र गर्नुपर्ने नै थिएन । गेहेन्द्रको मृत्युपछि उनका सहयोगी मुसे थापा, टेकबहादुर आदिलाई दण्ड गरेको कारण गेहेन्द्रलाई रक्सी र रण्डीतिर संगत गराई अल्पायुमा नै मृत्यु गराएको आरोप थियो । उनलाई गेहेन्द्रको वैज्ञानिक आविष्कारमा सहयोगी भूमिका निर्वाह गरेको कारणबाट दण्डित गरिएको थिएन ।

गेहेन्द्र शमशेरका व्यक्तिगत कमजोरी जे जस्तो भए तापनि उनी नेपालका एक प्रतिभावान् वैज्ञानिक थिए । उनले बनाएका हतियारबाट उनको विलक्षण प्रतिभाको परिचय पाइन्छ । उनका सिर्जनाहरू तथा आविष्कार छाउनीस्थित राष्ट्रिय अभिलेखालयमा राखिएका छन् ।

गेहेन्द्र शमशेरका व्यक्तिगत कमजोरी जे जस्तो भए तापनि उनी नेपालका एक प्रतिभावान् वैज्ञानिक थिए । उनले बनाएका हतियारबाट उनको विलक्षण प्रतिभाको परिचय पाइन्छ । उनका सिर्जनाहरू तथा आविष्कार छाउनीस्थित राष्ट्रिय अभिलेखालयमा राखिएका छन् । उनले उत्पादन गरेका केही हातहतियार अमेरिका पुगेका छन् । के कसरी पुगे त्यो त सोधखोजकै विषय हो । गेहेन्द्र शमशेरले उत्पादन गरेका हातहतियारप्रति अंग्रेज सरकार निकै चनाखो थियो ।

यस विषयमा नेपालीस्थित अंग्रेजका आवासीय दूत म्यानर स्मिथले आफ्नो सरकारलाई जाहेरी गरेको गोप्य विवरण बुझाएका थिए । उक्त गोप्य विवरणमा स्मिथले गेहेन्द्रले बनाएको बन्दुकका विषयमा विस्तृत जानकारी दिएका थिए । उक्त बन्दुकको क्षमता बनावटको प्रकार आदि उल्लेख गरेका थिए । यसबाट हातहतियार नेपालमै उत्पादन हुन थालेकोमा अंग्रेज शासक ज्यादै सशंकित र चिन्तित भएको देखिन्छ । तर, उक्त रेसिडेण्टको जाहेरीमा गेहेन्द्र शमशेरको नाम भने उल्लेख गरिएको थिएन ।

गेहेन्द्र शमशेरलाई धेरैले नेपालको पहिलो हातहतियारसम्बन्धी वैज्ञानिक भन्ने संज्ञा दिएका छन् तर विमान पण्डित तोत्रनाथ/अच्युतानन्दले पनि सोही समयमा वाष्पबाट चल्ने स्वचालित मोटर चलाएर देखाएको हुनाले उनलाई नै पहिलो वैज्ञानिक भन्ने गरेको पनि पाइन्छ । विमान पण्डित वा गेहेन्द्र शमशेर जो पहिलो वैज्ञानिक हुन् वा सोभन्दा पहिले अभयराज शाक्य, पं.गोपाल पाँडे, पं.निष्ठानन्द बज्राचार्य, दैवज्ञ शिरोमणि, लक्ष्मीपति पाँडे जस्ता प्राविधिक/वैज्ञाानिकको नाम स्मरणीय छ । यस विषयमा अध्ययन अनुसन्धान गर्दै गएमा कुनै दिन निष्कर्षमा अवश्य पुगिन्छ ।

गेहेन्द्र शमशेर नेपालका कुशल हातहतियार वैज्ञानिक हुन् । त्यस समयमै त्यस्ता वैज्ञानिक नेपालमा हुनु गौरवको विषय थियो तर उनको प्रतिभा आविष्कार र अनुसन्धानले सरकारबाट प्रोत्सान त पाएन पाएन बरु बक्रदृष्टिले हेरियो । तत्कालीन शासकबाट उपेक्षित गेहेन्द्र शमशेरलाई भविष्यका शासकले पनि चटक्कै बिर्सिए । यस्ता व्यक्तिलाई मुलुकले सम्मान गर्न कृपणी नहोस् भन्ने सबैले पहल गर्नुपर्ने भएको छ । महाभारतको शान्ति पर्वको निम्न उक्तिबाट यो लेखको बिट मार्छु :

इतिहासको रक्षा बढो यत्नपूर्वक गर्नुपर्दछ । धन नास भएमा केही नास हुँदैन तर इतिहास नास गरिएमा सबैथोक विनाश हुन्छ भन्ने कुरा निश्चित छ । अस्तु ।