विश्व बैंक भन्छ- दक्षिण एसिया वायु प्रदूषणको उच्च जोखिममा

काठमाडौं । दक्षिण एसियाली मुलुकहरूमा वायु प्रदूषण खतरनाक रूपमा देखिन थालेको छ । मानिसहरूको अकाल मृत्यु हुने सबैभन्दा ठूलो कारणको रूपमा वायु प्रदूषण देखिन थालेको भन्दै विश्व बैंकले चिन्ता व्यक्त गरेको छ । वायु प्रदूषण रोक्न विश्व बैंकले दक्षिण एसियाली मुलुकहरूमा तत्काल कदम चाल्न सुझावसमेत दिएको छ । विश्वका १० अति प्रदूषित सहरमध्ये नौवटा दक्षिण एसियामा छन् । यसले दीर्घकालीन असर पार्न सक्ने भन्दै विश्व बैंकले यथाशीघ्र कम गर्न जोड दिएको हो ।

विश्व बैंकको नयाँ प्रतिवेदनअनुसार एसियाका प्रदूषित सहरहरूमा भारत, पाकिस्तान, अफगानिस्तान, बंगलादेश, इरानलगायत छन् । पश्चिम/मध्य इण्डो-गंगा मैदानः जसमा पन्जाब (पाकिस्तान), पञ्जाब (भारत), हरियाणा, राजस्थानको भाग, चण्डीगढ, दिल्ली, उत्तर प्रदेश रहेका छन् । यस्तै, मध्य/पूर्वी इण्डो-गंगाको मैदानः बिहार, पश्चिम बंगाल, झारखण्ड, बंगलादेश छन् । मध्य भारतः ओडिसा÷छत्तीसगढ, पूर्वी गुजरात/पश्चिमी महाराष्ट्र छन् । उत्तरी/केन्द्रीय सिन्धु नदी मैदानः पाकिस्तान, अफगानिस्तानको भाग पर्दछन् । दक्षिणी सिन्धु मैदान र थप पश्चिमः दक्षिण पाकिस्तान, पश्चिमी अफगानिस्तान पूर्वी इरान छन् । विश्व बैंकको तथ्यांकअनुसार नेपाल पनि खतराको सूचकमा छ ।

ठूला उद्योगहरू, पावर प्लान्टहरू र सवारी साधनहरू विश्व वायु प्रदूषणका प्रमुख कारण छन् । तर, दक्षिण एसियामा प्रदूषणका प्रमुख कारणमा खाना पकाउन र तताउनको लागि ठोस इन्धनको दहन, इँटाभट्टा जस्ता साना उद्योगहरूबाट हुने उत्सर्जन, कृषि फोहोर जलाउने र दाहसंस्कार आदि भएको रिपोर्टमा उल्लेख छ । विश्व बैंकको तथ्यांकअनुसार वायु प्रदूषणका कारणले विश्वमा लगभग वार्षिक २० लाख मानिसहरू अकाल मृत्युको मुखमा पुग्ने गरेका छन् । यसले महत्वपूर्ण आर्थिक लागत खर्च गराउँदै आएको छ । विश्व बैंकको नयाँ प्रतिवेदनले यस क्षेत्रमा स्वच्छ हावा प्राप्त गर्न आर्थिक रूपमा सम्भाव्य, लागत-प्रभावकारी समाधानहरू रहेको देखाएको छ । तर, यसका लागि देशहरूले नीति र लगानीमा समन्वय गर्न आवश्यक रहेको विश्व बैंकको भनाइ छ ।

वर्तमानमा नीतिगत उपायहरू पूर्ण रूपमा लागू भए पनि दक्षिण एसियामा (पिएम २.५) सान्द्रता घटाउन आंशिक रूपमा मात्र सफल हुने प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । सोही कारण साना उत्पादन, कृषि, आवाशीय खाना पकाउने र फोहोर व्यवस्थापनमा नीति निर्माताहरूको विशेष ध्यान जानुपर्ने प्रतिवेदनले जनाएको छ ।

साथै दक्षिण एसियामा वायु प्रदूषण कम गर्न तीन तहका उपायहरू पनि प्रतिवेदनमा उल्लेख छ । जसअन्तर्गत पहिलो चरणमा ठूला शहरहरूभन्दा बाहिर वायु प्रदूषणको अनुगमन विस्तार गर्दै, जनतासँग डाटा आदानप्रदान गरेर, वायुसेडहरूको विश्लेषण गर्ने विश्वसनीय वैज्ञानिक संस्थानहरू सिर्जना वा सुदृढ गर्दै र पूरै सरकारी दृष्टिकोण लिई वायुसेना व्यापक समन्वयको लागि सर्त सेट गरिनु पर्नेछ । दोस्रो चरणमा कृषि, ठोस फोहोर व्यवस्थापन, भान्साको चुलो, इँटाभट्टा र अन्य साना फर्महरूबाट वायु प्रदूषण घटाउने र एयरसेड–वाइड मानकहरू पेस गर्नुपर्ने तथा तेस्रो चरणमा आर्थिक प्रोत्साहनमार्फत निजी क्षेत्र समाधानहरू सक्षम पार्ने, वितरण प्रभावहरूलाई सम्बोधन गर्ने र उत्सर्जन अनुमतिहरूको व्यापार पनि क्षेत्राधिकार र फर्महरूमा घटाउन सकिने बताइएको छ ।

वायु प्रदूषण एक घनिष्ठ वातावरणीय स्वास्थ्य खतरा हो । केही वायु प्रदूषण देख्न सकिँदैन, तर यसको एसिड गन्धले मानिसलाई असर गर्दछ । १९७० मा वायु प्रदूषण श्वासप्रश्वास स्वास्थ्यको लागि खतराको रूपमा मान्यता प्राप्त भएको थियो । २०१३ मा विश्व स्वास्थ्य संगठनको क्यान्सर अनुसन्धानका लागि अन्तर्राष्ट्रिय एजेन्सीले वायु प्रदूषणलाई खतरनाकको रूपमा वर्गीकृत गरेको थियो । वायु प्रदूषण मानव कोसिकाहरूमा विघटन तनाव र संक्रमणको साथ संयुक्त खुलासा हो, जसले खतरनाक रोग र क्यान्सरको लागि आधार बनाउन सक्छ ।

प्रतिवेदनअनुसार वायु प्रदूषणका कारण अकालमा मृत्यु हुने मानिसको संख्या उच्च भएका देशमा भारत पहिलो नम्बरमा छ । भारतपछि चीन यो सूचीको शीर्ष स्थानमा छ । २०१५ मा चीन भारतभन्दा अघि थियो । यी दुई देशमा वायु प्रदूषणका कारण मानिसको मृत्यु हुनेको संख्या बढी हुनुको अर्थ नेपालमा पनि यसको समस्या उत्तिकै छ । गत वर्ष पुस महिनामै काठमाडौं उपत्यकामा वायु प्रदूषण बढेसँगै वातावरण विभाग र स्वास्थ्य तथा जनसंख्या मन्त्रालयले बालबालिका, ज्येष्ठ नागरिक र बिरामीलाई घरबाट बाहिर ननिस्कन आहृवान नै गर्नुपरेको थियो ।