धुम्रपान र सुर्तीजन्य सेवनका असर र समाधान

✍️ करिश्मा मैनाली

धुम्रपान वा सुर्ती सेवनको निमित्त बनाएको चुरोट, बिँडी, सिगार, तमाखु, सुल्फा, खैनी, गुट्का आदि हानिकारक अम्मल हुन् । चुरोट, बिँडी, सिगार, तमाखु, सुल्फा, खैनी, गुटका, सुर्ती मिसिएको पान गुटका आदिको सेवन गर्नुलाई धुम्रपान तथा सुर्तीजन्य पदार्थको सेवन भनिन्छ । तमाखु निकोटिन तत्व राखेर बनाइएको हुन्छ जसको सेवनले तलतल बढाउँछ । नेपालमा सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग एकदमै सामान्य छ, लगभग हरेक घरपरिवारमा सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग हुन्छ ।

धुम्रपान वा सुर्तीजन्य पदार्थमा चुरोट, बिँडी, हुक्का र चिलिम वा कंकड पर्दछन् । धुम्रपानरहित सुर्तीको प्रयोग नेपालको तराई क्षेत्रमा धेरै हुने गरेको छ र यो विस्तारै नेपालका अन्य भागमा पनि फैलिरहेको छ । धुम्रपानरहित सुर्तीजन्य पदार्थमा खैनी, गुट्खा र सुर्तीको पात र सुर्ती भएको पान आदि पर्दछन् ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनका अनुसार सुर्तीजन्य महामारी सबैभन्दा ठूलो जनस्वास्थ्यमा खतरामध्ये एक हो, जहाँ लगभग ८० लाख मानिसले ज्यान गुमाएका छन् । तीमध्ये झण्डै ८८ प्रतिशतको मृत्यु प्रत्यक्ष धुम्रपानका कारण हुन्छ र बाँकीको मृत्यु दोस्रो हात धुम्रपानका कारण हो । धुम्रपानको महामारी संसारले सामना गरेको सबैभन्दा ठूलो सार्वजनिक स्वास्थ्यखतरामध्ये एक हो, जसले एक वर्षमा आठ मिलियनभन्दा बढी मानिसको ज्यान लिएको छ । यसमा सेकेण्डहृयान्ड धुवाँको जोखिमबाट हुने लगभग १.२ मिलियन मृत्युहरू भएको छ । नेपाल जस्ता विकसित र विकासोन्मुख देशहरूमा मृत्युदरको जोखिम बढाउन नसर्ने रोगहरूका लागि धुम्रपान एक प्रमुख जोखिम कारक हो ।

१.२ सुर्तीजन्य र धुम्रपानका कारण :
सुर्तीजन्य र धुम्रपान गर्ने विभिन्न कारण हुन सक्छन् । सुर्तीजन्य र पदार्थमा निकोटिन हुन्छ, जसले मानिसको मस्तिष्कमा असर गरी सेवन गर्न लत गराएको हुन्छ । त्यसैले सुर्ती र धुम्रपान सेवन गर्ने धेरैलाई छाड्न गाह्रो हुन्छ । कुनै पनि सुर्तीजन्य पदार्थमा रहेको निकोटिनलाई व्यक्तिले प्रयोग गर्दा रगतमा सजिलै सोसिन्छ । रगतमा प्रवेश गरेपछि, निकोटिनले तुरुन्तै एड्रेनल ग्रन्थीहरूलाई इपिनेफ्राइन (एड्रेनालिन) हर्मोन निकाल्न उत्तेजित गर्छ र एपिनेफ्रिनले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीलाई उत्तेजित गर्छ । रक्तचाप, सास फेर्न र हृदयको दर पनि बढाउँछ । अन्य धेरै सम्भावित हानिकारक रसायन पनि सुर्ती र धुम्रपानमा पाइन्छ वा यसलाई जलाएर सिर्जना गरिन्छ ।

कुनै पनि सुर्तीजन्य पदार्थमा रहेको निकोटिनलाई व्यक्तिले प्रयोग गर्दा रगतमा सजिलै सोसिन्छ । रगतमा प्रवेश गरेपछि, निकोटिनले तुरुन्तै एड्रेनल ग्रन्थीहरूलाई इपिनेफ्राइन (एड्रेनालिन) हर्मोन निकाल्न उत्तेजित गर्छ र एपिनेफ्रिनले केन्द्रीय स्नायु प्रणालीलाई उत्तेजित गर्छ ।

चुरोट प्रयोग गर्दा जलेको, सुख्खा सुर्तीको पातबाट धुवाँ निस्कछ जसले मानिसहरू आनन्दका लागि अनौपचारिक रूपमा धुम्रपान गर्ने गर्छन्, तमाखुमा पाइने निकोटिनको लत र धुम्रपान गर्ने कार्य, वा साथीहरूको दबाबको कारण पनि हो । निकोटिन र हर्मेन, जुन दुवै सुर्तीजन्य धुवाँमा पाइन्छ, लत उत्तेजक र उत्साहजनक बनाउँछ । कतिपय मानिसहरूले धुम्रपान गर्न, चपाउन वा सुर्ती सुँघ्न सक्छन् । धुम्रपान गरिएको तमाखु उत्पादनहरूमा चुरोट, बिँडी र क्रेटेकहरू समावेश छन् । कतिपय मानिसहरू पाइप वा हुक्का (पानीपाइप) मा सुर्ती पिउने गर्छन् । चपाइएको सुर्तीजन्य उत्पादनहरूमा चपाउने सुर्ती, स्नफ, डिप र स्नुसबाट सुँघ्ने गर्छन् ।

१.३ सुर्तीजन्य र धुम्रपानका परकारहरू :
१. धुवायुक्त पदार्थहरू : चुरोट, लाइट र मेन्थोल चुरोट, चुरोट र पाइपहरू, हुक्का, बिडी र ल्वाङ चुरोट, इ-सिगरेट, इलेक्टोनिक सिगरेट, तमाखु, ककड, सुल्फा आदि पर्दछन् ।

२. धुवाराहित पदार्थहरू : मुख वा गिजामा राखेर सेवन गर्ने खैनी, जर्दा, पानपराग आदि पर्छन् ।

धुम्रपान र सुर्तीजन्य सेवन गर्ने र नगर्ने व्यक्ति :
धुम्रपान र सुर्तीजनय सेवन गर्ने व्यक्तिहरूमा बिरामी हुने सम्भावना बढी हुन्छ र धुम्रपान नगर्नेहरूको तुलनामा धुम्रपान छोड्न धेरै चुनौतीपूर्ण सामना गर्नुपर्छ । धुम्रपान गर्नेहरूलाई पनि क्यान्सर हुने खतरा बढी हुन्छ ।

धुम्रपान नगर्नेहरूको तुलनामा धुम्रपान गर्नेहरूलाई फोक्सोको क्यान्सर हुने सम्भावना २५ गुणा बढी हुन्छ । धुम्रपान गर्नेहरूलाई घाँटी, मुख र प्यान्क्रियाटिक क्यान्सरसहित अन्य क्यान्सरका लागि बढ्दो जोखिम हुन्छ ।

१.५ धुम्रपान र सुर्तीजन्य पाइने हानिकारक तत्वहरू
१ निकोटिन :
धुम्रपान र सुर्तीजन्य पाइने एउटा विषाधि तत्व हो । निकोटिन तमाखुको बोटमा पाइन्छ र अत्यधिक लत रसायन हुन्छ र त्यसैले सबै सुर्तीजन्य उत्पादनहरूमा पाइन्छ । धुम्रपान र सुर्तीजन्य धुवाँमा हजारौं रसायनहरू हुन्छन् । यो निकोटिन नामक पदार्थले लत र तलतल सिर्जना गर्छ । यसको प्रभावले मुटु र अन्तासराबी ग्रन्थीलाई समेत नकारात्क्मक असर पुर्‍याउँछ ।

२ टार : टोबाको पथार्थमा पाइने एक किसिमको च्यापच्याप लाग्ने हानिकारक रासायनिक तत्वलाई टार भनिन्छ । यसको सेवन गर्नाले तलतल, बेचैन र उत्साहित गराउँछ । यो तत्वले पनि स्वास्थ्यमा असर पुर्‍याउँछ ।

३ लिड : यो पनि एक तंबाकुकोमा पाउने पदार्थ हो जुन एकदमै विषालु हुन्छ । यसको प्रभावले मस्तिष्क, मिर्गौला, स्नायुप्रणाली तथा राता रक्तकोषहरूमा असर पुर्‍याउँछ ।

धुम्रपान र सुर्तीजन्य सेवनबाट हुने असर :
विश्वमा हुने मृत्युको आठ प्रमुख कारणमध्ये छवटा सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग जोखिम छन् । सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनबाट श्वासप्रश्वास नलीको क्यान्सर, हृदय रोग, सेरेब्रो भास्कुलर डिजिज, क्रोनिक अब्सट्रक्टिभ पल्मोनरी डिजिज, क्षयरोग र तल्लो श्वासप्रश्वास नलीको संक्रमणजस्ता रोग हुने गर्छन् । धुम्रपानबाट हुने असरहरू जस्तै : फोक्सो, स्वर, मिर्गौला, पिसाब थैली, पेट, कोलोन, मौखिकगुहा र अन्ननलीको क्यान्सर गराउँछ । यसको कारणले ल्युकेमिया, क्रोनिक ब्रोन्काइटिस, क्रोनिक अब्सट्रक्टिभ पल्मोनरी डिजिज, इस्केमिक हार्ट डिजिज, स्ट्रोक, गर्भपात र समयपूर्व जन्म, जन्म दोष र बाँझोपन निम्त्याउँछ । धुम्रपानले शरीरको भागमा हुने क्यान्सरको खतरा बढाउँछ ।

यसमा निम्न प्रकारका क्यान्सर समावेश छन् :
मूत्राशय क्यान्सर, तीव्र माइलोइड ल्युकेमिया, पाठेघरको क्यान्सर, कोलोरेक्टल क्यान्सर, इसोफ्याजियल क्यान्सर, मृगौला र पाठेघरको क्यान्सर, ल्यारिन्जियल क्यान्सर, कलेजो क्यान्सर, ओरोफ्यारिन्जियल क्यान्सर (जसमा घाँटी, जिब्रो, टन्सिल र नरम तालुका भागहरू समावेश हुन्छन्) प्यान्क्रियाटिक क्यान्सर, पेट वा ग्यास्ट्रिक क्यान्सर, श्वासनलीका, ब्रोन्कियल र फोक्सोको क्यान्सर ।

क) मानिसको स्वास्थ्यमा हुने असर :
- झुम्म पार्न, मस्तिष्क चनाखो हुने
- कोलेस्ट्रोलको मात्र बढाउने
- आँखा, घाँटी, मुखमा समस्या आउने
- छालाको तापक्रम घटाउने
- मुटुको धड्कन बढाउने
- यौन चाहना घटाउने

ख) मानिसको स्वास्थ्यमा पर्ने दीर्घकालीन असर :
- विभिन्न किसिमका क्यान्सर (फोक्सो, मुख, घाँटी, पेटलगायत शरीरका सम्पूर्ण अंगहरू)
- मुटुसम्बन्धी रोगहरू
- मष्तिष्कघात
- दम, खोकी, निमोनिया र दीर्घ स्वाशप्रश्वास अवरोधसम्बन्धी रोगहरू
- मधुमेह, पेटमा घाउ
- कपाल झर्ने
- हात कमजोर हुने

ग) अन्य असरहरू :
- गर्भपतन हुने
- कम तौलको शिशु जन्मने
- मरेको बच्चा जन्मने
- शिशुको अकस्मात मृत्यु हुने आदि पर्छ ।

धुम्रपान र सुर्तीजन्य सेवनबाट बच्ने उपाएहरू निम्न छन् :
निकोटिन प्रतिस्थापन थेरापीबाट निकोटिन गम, क्यान्डिज पिल्स प्याचहरूबाट कम गर्न सकिन्छ ।
धुम्रपानको जोखिममा विज्ञापनहरू गर्ने
चुरोट वा सुर्तीको भाउ बढाउने
चेतावनी लेबलहरू राख्ने बट्टामा
सचेतना अभियानहरू गर्ने
नियमित व्यायाम गर्न ।

शारीरिक गतिविधि जस्तै : केही पटक माथि र तल सिँढीहरू दौडने जस्ता गतिविधिबाट सुर्तीको लालसालाई हटाउन सकिन्छ । हिँड्न वा दौडने ताजा फलफूलहरू र सागपात, तरकारी बढी खाने च्युगम खाएर मुख र हातलाई बिजी बनाउने छोड्ने योजना तयार गर्ने गहिरो सास फेर्न, मांसपेशी आराम, योग, दृश्य, मसाज वा शान्त संगीत सुन्ने जस्ता आराम गर्ने तरिकाहरू अपनाउने ।

विश्वमा हुने मृत्युको आठ प्रमुख कारणमध्ये छवटा सुर्तीजन्य पदार्थको प्रयोग जोखिम छन् । सुर्तीजन्य पदार्थको सेवनबाट श्वासप्रश्वास नलीको क्यान्सर, हृदय रोग, सेरेब्रो भास्कुलर डिजिज, क्रोनिक अब्सट्रक्टिभ पल्मोनरी डिजिज, क्षयरोग र तल्लो श्वासप्रश्वास नलीको संक्रमण जस्ता रोग हुने गर्छन् ।

तमाखुको तृष्णाको प्रतिरोध गर्ने परिवारको सदस्य, साथी वा समर्थन समूह सदस्यसँग भेटघाट गर्ने । फोनमा च्याट गफ गर्ने वा कुरा गर्न र एकअर्कालाई कुरा शेयर गर्ने आफूलाई बिजी राख्ने ।

अनलाइन स्टप-धुम्रपान कार्यक्रमहरू हेर्ने । वा छोड्नेको ब्लग पढ्ने र तंबाकूको तृष्णासँग व्यवहार गरिरहेको हुनसक्ने अरू कसैका लागि प्रोत्साहनजनक विचारहरू पोष्ट गर्न । अरूले कसरी आफ्नो तंबाकू तृष्णालाई हृयाण्डल गरेका छन् भन्ने कुराबाट सिक्ने र जानकारी लिने ।
सम्झना गराउने फाइदाहरू आफैंलाई सम्झाउनुहोस् । चर्को स्वरमा भन्ने म धुम्रपान रोक्न र सुर्तीको लालसाको प्रतिरोध गर्न चाहनुहुन्छ । यी कारणहरू समावेश हुन सक्छन् : राम्रो महसुस गर्ने, स्वस्थ हुँदै जाने, सेकेण्डहृयान्ड धुवाँबाट आफ्ना प्रियजनहरूलाई बचाउने र पैसा बचत गर्ने आफ्नो बानी परिवर्तन गर्न । व्यस्त रहनुहोस् ।

यदि तपाईंले एउटा प्रयोग गर्न रोज्नुभएको छ भने आफ्नो एनआरटीको प्रयोग सुरु गर्नुपर्छ ।
धुम्रपान रोक्ने समूहमा भाग लिने वा स्वमद्धत योजना बनाउने ।
पानी र जुस धेरै पिउने ।
रक्सी कम खाने वा नखाने ।
धुम्रपान गर्ने व्यक्तिहरूबाट टाढा रहनुहोस् ।
धुम्रपान गर्न बलियो आग्रह भएको अवस्थाबाट टाढा रहनुपर्छ ।

नयाँ सेवनकर्ताको रोकथाम गर्ने जस्तै : किशोरकिशोरी वा युवा उमेर समूहलाई लाचित गरेर विद्यालय समुदयमा शिक्षक अभिभावक, समुदाएको अगुवाहरूको सहभागिता कार्यक्रम सञ्चालन गर्ने ।

विभिन्न सञ्चारमाध्यमबाट जस्तै : रेडियो, टेलिभिजन, पत्रपत्रिका, डिजिटल माध्यमबाट धुम्रपान र सुर्तीजन्य पदार्थको असर र यसबाट बच्ने उपाएबारे जानकारी दिने गर्नुपर्छ ।