अभिव्यक्तिका कारण लज्जित मेरो देश

मौसम र समयले दिनलाई मात्रै प्रभाव पार्दैन, मानिसको मन-विचार र भावनालाई समेत प्रभाव पार्छ । दिन एकनास नभए जस्तै ती दिनहरूमा मन पनि एकनास हुँदैन । प्रकृति र मनबीच अन्योन्याश्रित सम्बन्ध र समानता हुन्छ । गर्मी-ठण्डी, लामा-छोटा दिन, वर्षा-झरीबादल आदिले प्रकृतिको परिवर्तनशीलतालाई प्रमाणित गर्दछन् । मन पनि प्रकृति सँगसँगै परिवर्तनशील छ । विषयवस्तुलाई सम्बन्धित व्यक्तिले कसरी नियाल्छ त्यसकै आधारमा आफ्ना विचार, भावनालाई मौखिक र लिखित रूपमा अभिव्यक्त गरिन्छ ।
व्यक्तिका अनुभव मौखिक, लिखितमा अभिव्यक्त हुँदा हामीले फरक-फरक शैलीमा सुन्न सक्छौं र फरकफरक शैलीमा पढ्न पाउँछौं । मौखिक र लिखित अभिव्यक्तिमा भिन्नता हुन्छ । लिखित भाषा मर्यादित र संयमित हुन्छ । मौखिक भाषामा शिष्टता, मर्यादा बारे धेरैले बेवास्ता गर्दछन् । त्यो बेवास्ताले व्यक्तिको योग्यता, सामाजिक स्तर, शालीनता र शिष्टताको परीक्षण गर्छ । त्यसैले दुवै लिखित र मौखिक अभिव्यक्तिलाई सभ्य समाजमा कसरी मर्यादित र स्तरीय बनाउने भन्ने चिन्तन हुन्छ ।

भाषाको शुद्धता, शिष्टता सभ्य समाजको परिचय हो । जीवनका धेरै वसन्त यस्ता अनुभव, अनुभूतिहरूको संकलनमा बित्छन् तर ती अनुभूतिको समीक्षा कति गर्छौं ? यो विषय व्यक्ति र घटना सापेक्ष हुन्छ । सबै घटनालाई सम्झन र टिप्पणी गर्न साध्य हुँदैन । टिप्पणी मन मात्रैले हुँदैन । मौखिक र लिखित अभिव्यक्ति कलाको आवश्यकता हुन्छ । अभिव्यक्ति कलासम्बन्धी पाठ्यक्रम हाम्रो शिक्षामा नहुँदा हाम्रो समाज औपचारिक अभिव्यक्ति कलाबाट शिक्षित र दीक्षित छैन । त्यसैले होला नेताहरूका लिखित अभिव्यक्ति शून्य प्रायः पढ्न पाउँछौं भने मौखिक अभिव्यक्तिमा पनि सभ्य र शिष्टताको नितान्त खडेरी देखिन्छ । तिक्तता, गालिगलोज, घोचपेच नेपाली नेताहरूको पहिचान बन्यो ।

यो असभ्यता र अपरिपक्वताको परिचय हो, अपरिपक्वताका कारण उनीहरूमा विषयवस्तु बुझ्ने क्षमता कम छ । जसले विषयवस्तु बुझिँदैन, उसले न व्याख्या गर्नसक्छ न समाधान दिनसक्छ । राजनीति, शिक्षा र समाजलाई यस कोणबाट नियाल्ने हो भने थुप्रै कमजोरी भेटिन्छन् । त्यस कमजोरीलाई स्वीकार गर्ने र आत्मसात गर्ने चरित्र नहुँदा वर्षौंसम्मको अभ्यासपछि सांसदको बोली-व्यवहारमा शिष्टाचारको खडेरी देखिन्छ । यो राष्ट्रिय बेइज्जती हो । मानिसको चारित्रिक विकासको प्रत्यक्ष सम्बन्ध भौतिक विकासमा पर्छ । भौतिक विकासको पूर्वाधार मानिसको चारित्रिक विकास हो । त्यसैले देश र समाजको परिस्थितिलाई सुधार्ने पूर्वाधारको रूपमा रहेको चारित्रिक विकासको अभावमा भौतिक विकास पूर्णतः असफल प्रमाणित भएको विषयलाई जिम्मेवारहरूले लाज नमानीकन स्वीकार्नुपर्छ ।

स्वतन्त्र र सार्वभौम देशको प्रधानमन्त्री जस्तो गरिमामय पदमा बसेको व्यक्तिलाई म को हुँ ? कुन पदमा छु ? अहिले म कुन हैसियतमा र कुन विषयमा बोल्दै छु भन्ने न्यूनतम् ख्याल नभएको विषयले देशका सबै नागरिक लज्जित हुनुपरेको थियो ।

भारतीय मूलका ट्रक व्यवसायी सरदार प्रितम सिंहको विषयमा लेखिएको पुस्तकको विमोचन समारोहमा सम्माननीय प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालद्वारा सार्वजनिक भएको अभिव्यक्तिले उनी अभिव्यक्ति कलामा कति कमजोर र अपरिपक्व रहेछन्, स्वयंले खुलासा गरे । यस्ता कार्यक्रममा प्रधानमन्त्री जान हुने वा नहुने छुट्टै बहसको विषय हुनसक्छ । एउटा भारतीय मूलको ट्रक व्यवसायीले मलाई प्रधानमन्त्री बनाउन बारम्बार प्रयास गर्ने क्रममा दिल्ली गए । देशभित्र पनि प्रधानमन्त्री बनाउने पहल बारे उनको प्रयासप्रति सार्वजनिक कार्यक्रममै आभार प्रकट गरे । नेपालको प्रधानमन्त्री बनाउन भारतीय राजनीतिको भूमिका रहन्छ भन्ने नेपाली राजनीतिप्रतिको सदावहार लाञ्छनालाई पुष्टि गर्ने प्रधानमन्त्रीको अभिव्यक्ति दुर्भाग्यपूर्ण भन्नुपर्छ ।

स्वतन्त्र र सार्वभौम देशको प्रधानमन्त्री जस्तो गरिमामय पदमा बसेको व्यक्तिलाई म को हुँ ? कुन पदमा छु ? अहिले म कुन हैसियतमा र कुन विषयमा बोल्दै छु भन्ने न्यूनतम् ख्याल नभएको विषयले देशका सबै नागरिक लज्जित भएको विषय लेख्नसमेत लज्जास्पद हुँदाहुँदै विषयवस्तुलाई प्रष्ट पार्न लेख्न बाध्य भएँ । नेपालको सार्वभौम संसद् र नेपाली जनताको स्वाभिमान र प्रतिष्ठासँग जोडिएको गरिमामय संसद्को यो हदको बेइज्जती सायद नै इतिहासमा भएको थियो, न भोलि पनि हुन सक्छ ।

सार्वभौम संसद्को बहुमतबाट निर्वाचित प्रधानमन्त्रीले प्रधानमन्त्री बनाउन प्रयास गरेको भनेर भारतीय मूलका ट्रकका ड्राइभरलाई सार्वजनिक कार्यक्रममा श्रेय दिनु भनेको सम्पूर्ण नेपाली जनता लज्जित हुनु हो । स्वाभिमानी नागरिकको रूपमा आफैंलाई नियाल्दा भने प्रधानमन्त्री स्वयंले लज्जानुभूति गर्नुपर्छ । देशको प्रधानमन्त्रीले आवेगमा, लहडमा वा भावुक भएर जनता, संसद् र देशको प्रतिष्ठालाई आघात पर्ने भाषा किमार्थ बोल्न पाइँदैन । बोली र गोली फिर्ता हुँदैन तसर्थ यो विषय पद त्यागबाहेक माफी दिने र लिने विषय राष्ट्रिय लज्जा हो ।

दुर्भाग्य के हो भने सम्माननीय प्रधानमन्त्रीज्यूको सार्वजनिक अभिव्यक्ति व्यक्तिगत हुँदैन । यस्ता विषयलाई पार्टीका कोणबाट मात्रै एकांकी दृष्टिकोण हुनेहरूले मर्म पहिल्याउने क्षमता गुमाएका हुन्छन् । जहाँ निहित स्वार्थ लुकेको छ त्यहाँ न्याय, निष्पक्षता, सत्य, नैतिकता र विवेक हराउँछ । निष्पक्षता, विवेक, सत्य र न्यायको शत्रु व्यक्तिगत स्वार्थ हो । नेपाली राजनीति र नेपाली समाजलाई नै व्यक्तिगत स्वार्थले प्रदुषित गरेको छ । राज्यका सबै निकायमा स्वार्थान्धको संक्रमण कहालीलाग्दो छ । राजनीतिमा व्यक्तिगत स्वार्थले राष्ट्रिय स्वार्थलाई अलपत्र पार्छ । अहिलेको राजनीति व्यक्तिगत स्वार्थको अगाडि राष्ट्रिय स्वार्थ लज्जवती भएको अवस्था हो ।

स्वार्थलाई एकछिन पन्छाएर सम्माननीय प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहालज्यूले पुस्तक विमोचनमा दिएको अभिव्यक्तिलाई स्वाभिमानी नागरिकको कोणबाट हेर्नुभयो भने सबै नेपाली लज्जित भएको स्वयंलाई अनुभूति हुन्छ । हुन त नेपाली राजनीतिको विशेषता लज्जाहीनता भएको छ । यदि लज्जित हुन जानेको भए र जवाफदेही हुने संस्कार र संस्कृतिको विकास भएको भए अहिले सत्तामा हुनेहरूमात्रै होइन प्रमुख प्रतिपक्षको नेतृत्व पंक्तिमा हुनेहरू पनि जेलमा हुन्थे । यहाँ निर्लज्जता, धोखाधडी, भ्रष्टाचारलाई राजनीति भन्ने र त्यसको आधारमा राजनीति गर्नेहरू राजनीतिज्ञ ठहरिने अवस्थाले राजनीतिमा निर्लज्जता, धोकाधड, भ्रष्टाचारजस्ता विषय अहिले राजनीतिको आदर्श र पर्यायवाची शब्द भएका छन् । सत्तामा र प्रतिपक्षमा सीमित दलबीच आलोपालो, गठबन्धनको संस्कृतिले विकृतिलाई ढाक्ने, सत्तारुढ हुँदा लुट्ने प्रवृत्ति, संस्कृति नै नेपाल र नेपालीको दुर्भाग्यको परिणाम हो । ठूला पार्टीहरूको संसद्मा भ्रष्टाचारको कारबाहीको स्वर र भाषा भ्रष्टाचार गर्ने अवसरबाट वञ्चित भएको असन्तुष्टि सिवाय विकृति रोक्ने चिन्ता र चासो हुँदै होइन ।

राजनीतिमा नैतिकता, इमानदारी, विवेक, ज्ञान, चेतनाको कति खडेरी छ भनेर यस्ता घटनालाई जोडेर समीक्षा र अनुसन्धान गर्ने हो भने हाम्रो राजनीतिले अध्ययन र अनुसन्धानका लागि अनगिन्ती विषय दिन सफल भएको छ । यसलाई उपलब्धि भन्ने कि ? असफलता भन्ने कि ? दुर्भाग्य ! प्रधानमन्त्रीको भाषणमा भएको त्रुटिलाई प्रमुख प्रतिपक्षी दलले सदनलाई अवरोध गर्नुपर्ने अवस्था भनेको प्रधानमन्त्रीको अपरिपक्वता र अविवेकको प्रमाण हो । प्रतिपक्षले सदन अवरोध सुधारको दृष्टिकोणले भन्दा प्रतिशोधको दृष्टिकोणबाट गर्ने अर्को रोग छ ।
यहाँ अनौठो के छ भने अनुचितलाई अनुचित भन्नेहरूसँग स्वार्थ छ । अनुचितलाई उचित भनेर मित्था तर्क गर्नेसँग निहित स्वार्थ हुनु स्वाभाविक हो । हाम्रो राजनीति फगत स्वार्थको टकरावमा छ न कि नीति, सिद्धान्तमा । विरोध गर्ने र समर्थन गर्नेको स्वार्थको माखेसाङ्लोमा र यस्तै अनुत्पादक विषयमा संसद् सधैं रुमलिएको छ । आफ्नाले जति गलत गरेपनि ठीक भन्ने संस्कार र अर्कोले राम्रो गरेको छ भने पनि त्यसलाई ठीक भन्न नसक्ने स्वार्थमा रुमलिएको राजनीतिमा सामान्य जनताले को ठीक र को बेठीक छुट्याउन नै नसक्ने अर्को दुर्भाग्यपूर्ण अवस्थाबाट नेपाली राजनीति गुज्रेको छ । प्रधानमन्त्री जस्तो गरिमामय पदमा बहालमा रहने मानिसले मैले बोल्न जानिन् भनेर सदनमा उभिएर जवाफ दिनुभनेको प्रधानमन्त्रीको राजनीतिक आत्मसमर्पण हो । पद पाउन र पद जोगाउन जे पनि बोल्ने, जोसँग मिल्ने चरित्रले राजनीति र राजनेताहरू इतिहासमै अविश्वसनीय बनेको विषय भ्रष्टाचारभन्दा खतरा रोग भयो । यो निष्ठाको र नैतिकताको लिलामी हो ।

भर्खरै सम्मानित राष्ट्रियसभामा भएको अर्को घटनाले पनि फेरि सबै नेपालीहरूको शिर निहुरिएको छ । खासगरी जीवनभर आफूले प्राध्यापन पेशामा बिताएको हुनाले विश्वविद्यालयमा अध्ययन गरेका मन्त्री र मानीयहरूको बौद्धिक क्षमताको यो हदको उपहास र लिलामी कल्पनाभन्दा बाहिरको विषय हो । यो कसरी घट्यो ? यसबारे शिक्षासँग सम्बन्धित सरकारका पेशेवर विज्ञहरूले समीक्षा, विश्लेषण, अनुसन्धानबाट अबको शिक्षा नीति कस्तो बनाउने भन्ने विषयमा पूर्वतयारी गर्नुपर्ने देखियो । घटना हो मन्त्रीज्यूद्वारा राष्ट्रियसभामा पेश भएको विधेयक । विधेयकलाई कुनै सदनमा पेश गर्नुपूर्व त्यसबारे सम्बन्धित निकायका अधिकारीबीच मन्त्रीज्यूको उपस्थितिमा गहन छलफल हुन्छ ।

प्रधानमन्त्री, मन्त्री, माननीयहरू सबैको समय देशले किनेको छ । उनीहरू यदि योग्य छैनन् भने गरिब जनताको पसिनाबाट जम्मा भएको राजस्व तिनीहरूको पारिश्रमिक, भत्ता र सुख सुविधाका लागि किन खर्च गर्ने ? अब नागरिक तहमा यस्ता विषयमा छलफल हुनुपर्ने कि नपर्ने ?साक्षरता र सम्प्रेषण

त्यसपछि मात्रै विधेयक सदनमा प्रस्तुत हुन्छ । केही दिनअघि राष्ट्रियसभामा मन्त्रीज्यूले विद्युतीय विधेयक प्रस्तुत गर्नुभयो । त्यसअघि त्यसको विषयवस्तु बारे राष्ट्रियसभाका अध्यक्ष पनि जानकार हुनैपर्छ । राष्ट्रियसभामा विधेयक पेश गर्न अनुमति दिने र विधेयक पेश गर्ने दुवैले विधेयकको अध्ययन गर्ने उनीहरूको जिम्मेवारी र धर्म हो । प्रस्तुत विधेयक कसैले अध्ययन नगरेको कुरा मन्त्रीज्यूको अभिव्यक्तिले पुष्टि भयो । अध्ययन नगरिकन विधेयक पेश गर्ने अनुमति दिने अध्यक्ष, अध्ययन नै नगरिकन सदनमा विधेयक पेश गर्ने मन्त्री र बुझ्दै नबुझिकन छलफलमा भाग लिने माननीयलाई के भनेर सम्बोधन गर्ने ?

यसको छिनोफानोको जिम्मा पाठकलाई नै । राष्ट्रियसभाका अध्यक्ष, मन्त्री र माननीयहरूले गरेको विषयभन्दा बाहिरको छलफल कमजोरीमात्रै नभएर लापरबाही हो । यो दुर्भाग्यपूर्ण घटना हो । विधेयक पेश गर्न अनुमति दिने र पेश गर्ने र छलफलमा भागलिने सबैले विधेयकको विषयवस्तु नबुझ्नु आफैंमा आठौं आश्चर्य भन्नुपर्छ ।

उपल्लो सदनका बौद्धिक माननीयहरूले पनि विद्युतीय विधेय र विद्युतसम्बन्धी विधेयकको भाषा नै नबुझी छलफल गरे । हाम्रा जिम्मेवार कति क्षमताशून्य, विवेक शून्य छन् भन्ने कुरा सार्वजनिक मात्रै भएन प्रमाणित भयो । यो जघन्य लापरबाहीको विषय सदनमा उठेपछि दोषी को ? त्यसको छानविन र दोषी दण्डित किन नहुने ? कानुनी राज्यमा व्यक्तिको भन्दा कानुनको भूमिका बढी हुन्छ । कानुनको प्रयोगमा व्यक्ति निष्पक्ष, निर्मम हुनुपर्छ । यहाँ निष्पक्षता र निर्मम बन्ने क्षमता गुमाएका सरकारमा, प्रतिपक्षमा, सदनमा छन् ।

कानुनको निर्मम प्रयोग हुने बित्तिकै सबै दण्डित हुनुपर्ने अवस्थाका कारण जस्तोसुकै अपराध भए पनि दलका शीर्ष नेताहरू बीच कसैलाई कसैले दण्डित नगर्ने सहमतिका कारण अहिले राजनीतिमा हुनेहरू कोही दण्डित हँुदैनन् । विद्युतसम्बन्धी विधेयक र विद्युतीय विधेयकको बीचमा भिन्नताको ज्ञान नहुने मन्त्री र माननीयबाट विकास, समृद्धि र कानुनी शासनको यदि अपेक्षा जनताले गरेका हुन् भने यो अपेक्षा आफैंमा मुख्र्याइँ हो । यति विवेक र ज्ञानशून्यहरू मन्त्री र माननीय छन् भन्ने बुझेको प्रशासनले यी ज्ञान, विवेक र योग्यतामै प्रायः सधैं प्रश्नचिहृन लागेकालाई किन टेर्ने ? कसरी हाम्रो प्रशासन प्रभावकारी हुने ? अयोग्य राजनीतिज्ञ र योग्य प्रशाशक बीचको मतभिन्नता विकास र समृद्धिका वास्तविक बधक हुन् ।

प्रधानमन्त्री, मन्त्री, माननीयहरू सबैको समय देशले किनेको छ । उनीहरू यदि योग्य छैनन् भने गरिब जनताको पसिनाबाट जम्मा भएको राजस्व तिनीहरूको पारिश्रमिक, भत्ता र सुख सुविधाका लागि किन खर्च गर्ने ? अब नागरिक तहमा यस्ता विषयमा छलफल हुनुपर्ने कि नपर्ने ? सत्तामा जानु भनेको जे मन लाग्यो त्यही गर्ने, जे मनमा आयो त्यही बोल्न हो कि विवेक सम्मत काम र व्यवहार गर्नु हो ? यस्ता विषयमा नागरिक समाज किन मूक दर्शक ? नागरिक समाजका अगुवा पनि राजनीतिक पार्टीहरूको संकीर्ण घेरामा छन् । उनीहरू पनि निष्पक्ष र स्वतन्त्र छैनन् । पार्टीका आधारमा गलत मानिसलाई साथ दिने चरित्रले नागरिक समाजले आफ्नो गरिमा गुमाएको छ । राजनीतिज्ञहरूको अभिव्यक्ति र कार्यशैलीका कारण कहिलेसम्म जनता र देश लज्जित हुने ?