उखु, अमिलो र तोरी पेल्ने परम्परागत ‘कोल’ लोप हुँदै

म्याग्दी । म्याग्दीका ग्रामीण भेगबाट उखु, अमिलो र तोरी पेल्ने परम्परागत कोल लोप हुँदै गएका छन् । प्रविधिको विकाससँगै परम्परागत प्रविधिमा आधारित उखु, अमिलो र तोरी पेल्ने परम्परागत कोल अहिले गाउँबाटै लोप हुँदै गएका हुन् ।

ग्रामीण क्षेत्रमा सडकको विस्तारसँगै यातायात,प्रविधि र सञ्चारको विस्तार हुँदै गएपछि नागरिकहरु सुविधाभोगि हुनुका साथै परम्परागत रैथाने प्रविधिको संरक्षणमा ध्यान नदिँदा यस्ता रैथाने प्रविधिहरु लोप हुँदै गएका हुन् ।

विकाससँगै ग्रामीण क्षेत्रमा पनि यातायातको पहुँच बढ्दै जाँदा तेल पेल्न मिलको प्रयोग हुन थालेपछि परम्परागत कोल लोप हुन थालेका पाको पुस्ताका जेष्ठ नागरिकहरुको भनाइ छ । बजारमा पाइने विभिन्न किसिमका प्याकिङ गरिएका खाने तेल गाउँमा सहजै उपलब्ध हुनु र तेल पेल्न पनि मिलको प्रयोग हुन थालेपछि परम्परागत कोल प्रयोगविहीन बन्दै गएका मालिका गाउँपालिका ६ का ७४ वर्षिय टीकाजीत पुनले बताउनुभयो ।

एकताका तेल र घिउमा आत्मनिर्भर मानिने म्याग्दीको पश्चिमी क्षेत्रमा अहिले तेलहन बालीको खेती गर्ने प्रचलनमा पनि कमी हुँदै गएको छ । “पहिला जिल्लामा प्रशस्त मात्रामा उखु,तोरी,अमिलो खेती गरिन्थ्यो । जंगलमा प्रशस्तै चिउरी फल्थ्यो,चिउरी पेलेर पनि तेल निकालिन्थ्यो” पुनले भन्नुभयो “अहिले त मान्छेले तेलबाली पनि लगाउन छोडे, कोल त हराइनै सके ।”

“हिउँदयाममा दिनहरु फुर्सदिला हुने भएकाले कोलमा प्रत्येक परिवारले उखु र तेल पेल्ने चलन थियो । आजभोलि कोल पनि हराइसकेको छ, । अलिअलि बेचेका कोलहरु पनि प्रयोग विहीन छन्” मंगला गाउँपालिका २ का ७९ वर्षिय भीमबहादुर सेनले बताउनुभयो ।

जलवायु परिवर्तनसँगै उब्जनी कम तथा बजारमा सजिलै किन्न मिल्ने गरेकाले उखु, अमिलो पेल्ने कोल हराउँदै गएका उहाँको बुझाइ छ । कोल प्रायः सामुदायिक हुन्थे । गाउँभरिको एउटै कोल हुने भएकाले हरेक परिवारले हिउँदयाममा पालैपालो तेल पेल्ने र कोलका खाँबा फेर्नु परेमा समुदायका सबै मानिस मिलेर ल्याउने गरिएको थियो । विगतमा जिल्लाभरि सयौँको संख्यामा रहेका यस्ता कोल अहिले अधिकांश लोप भइसकेका छन् ।
दुर्गम गाउँमा रहेका एक÷दुई कोल पनि बिस्तारै प्रयोगविहीन छन् । कोल लोप भएसँगै जिल्लामा तेलहन बालीको खेती लगाउनेको सङ्ख्या पनि घट्दै छ । कोलमा तेल पेल्नका लागि बढी जनशक्तिसँगै शारीरिक श्रम बढी लाग्ने र बजारमा सजिलै तेल किन्न पाइने भएपछि कोलसँगै तेलहन बालीको खेतीसमेत हराउँदै गएको र कोललाई नै प्रवद्र्धन गर्न वा तेल पेल्न आधुनिक प्रविधिमा आधारित उद्योग खोलिएकाले कोल लोप हँुदै गएका जेष्ठ नागरिकहरुको भनाइ छ ।

धान कुट्ने ढिकी, ओखल, मकै पिस्ने जाँतो पनि यहाँबाट लोप हुँदै गएका बेनी नगरपालिका ४ का भक्तिराम पौडेलले बताउनुभयो । “ढिकी, जाँतोको ठाउँमा आधुनिक मेसिन गाउँगाउँमा भित्रन थालेपछि स्थानीय सामग्री लोप भएका हुन्”, उहाँले भन्नुभयो “पानीबाट चल्ने पानीघट्ट पनि विस्थापित भइसकेका छन् ।”

कोल मात्र होइन, कुटानी–पिसानीका अन्य घरेलु मेसिन समेत बिस्तारै लोप भएका छन् । ढिँकी, जाँतो, ओखल, सिलौटासमेत बिस्तारै लोप हुँदैगएको यहाँका स्थानीय बासिन्दाको भनाइ छ । व्याट्री र विद्युतीय मेसिनबाट सञ्चालन हुने आधुनिक मेसिन भित्रिएपछि परम्परागत घरेलु मेसिन लोप हुँदैगएको स्थानीय डेकवहादुर सिउथानीले बताउनुभयो ।

जनजाति समुदायले प्रयोग गर्दैआएका घरेलु मेसिनलाई परिमार्जन गर्न नसक्दा लोप हुँदैगएको उहाँको भनाइ छ । पुर्खाले प्रयोग गर्दैआएका घरेलु मेसिन लोप हुँदा आधुनिक मेसिनको आयात बढेको सिउथानीले बताउनुभयो । केही वर्षपछि नेपालीले प्रयोग गर्ने घरेलु मेसिन पूर्णरुपमा लोप हुने र पूरै आयातित मेसिनबाट घर गाउँ भरिने पुराना पुस्ताको चिन्ता छ ।