✍️ अनुपराज सेंजुवाल/हेलिना खड्का
पुरुषोत्तम दाहालको उपन्यास ‘शान्ता’ नेपाली साहित्यमा एक अत्यन्त महत्वपूर्ण र नवोन्मेषी कृति हो । यस उपन्यासले जीवनका गहिरा अर्थ र मानवीय भावनाहरूको जटिलतालाई अत्यन्त विचारशील र संवेदनशील ढंगले अन्वेषण गरेको छ । ‘शान्ता’ को कथा जीवनको साँचो अर्थलाई खोज्नको प्रयास गर्दै मानवीय संवेदनाको एक अद्वितीय चित्रण प्रस्तुत गर्दछ । यसले जीवनका विभिन्न पक्षहरूमा आधारित कथा प्रस्तुत गर्दछन् जसले पाठकलाई मानवीय मनोविज्ञान र सामाजिक संरचनाहरूको वास्तविकता र जटिलतासँग परिचित गराउँछ ।
दाहालले अंगहरूको वितरा, प्रणालीको निष्पक्षता, र चरम दबाबमा गरिने निर्णयहरूको नैतिक प्रश्न उठाउँछन् । शान्ताको अन्तक्र्रियाहरू र विभिन्न केसहरूको माध्यमबाट उपन्यासले अंग दानको प्रणालीमा आलोचना गर्दै पारदर्शिता र निष्पक्षताको आवश्यकतालाई जोड दिन्छ । यसले अंग दानको प्रक्रियामा रहेका चुनौतीहरू र समस्यालाई उजागर गर्दै यस क्षेत्रमा सुधारको आवश्यकता औंल्याउँछ ।
मनोवैज्ञानिक गहिराइ
उपन्यासको सबैभन्दा प्रमुख विशेषता यसको मनोवैज्ञानिक गहिराइ हो । पुरुषोत्तम दाहालले शान्ताको आन्तरिक संघष र भावनात्मक जटिलतामा विशेष ध्यान दिएका छन् । शान्ताको मानसिक र भावनात्मक अवस्थाको विस्तृत चित्रणले पाठकलाई यसको अनुभवसँग गहिरो सहानुभूति महसुस गर्न मद्धत गर्दछ । दाहालले शान्ताको मनोवैज्ञानिक परिदृश्यलाई यथार्थपरक र यथार्थवादी तरिकामा प्रस्तुत गरेका छन्, जसले पात्रको आन्तरिक जीवनको गहिरो विश्लेषण गर्दछ । शान्ताको मनोविज्ञान, उसका भावनात्मक उतार-चढाव र आन्तरिक द्वन्द्वहरूको विस्तारपूर्वक विश्लेषणले पाठकलाई उसका अनुभवहरूको वास्तविकता र तीव्रता बुझ्नमा मद्धत गर्दछ । यो मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोणले उपन्यासको कथा र शान्ताको यात्रा बुझ्नमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ र यसले पाठलाई शान्ताको आन्तरिक संघर्ष र भावनात्मक उतार-चढावहरूको बारेमा अझ राम्रोसँग झ्नमा मद्दत गर्दछ ।
माया र हराउनुको थि
‘शान्ता’को केन्द्रमा माया, सम्बन्ध र हराउनुको अवधाराामा आधारित पीडा रहेका छन् । उपन्यासले शान्ताको जीवनमा यी भावनात्मक तत्वहरूले कसरी प्रभाव पार्दछन् र उसको व्यक्तिगत विकासमा के-कसरी योगदान पुर्याउँछन् भन्ने कुरा अन्वेषण गर्दछ । शान्ताको परिवारसँगको सम्बन्ध, समाजसँगको अन्तक्रियाले सामाजिक अपेक्षाहरू र दबाबको महत्वपूर्ण प्रभावलाई प्रष्ट पार्दछ । दाहालले यी सम्बन्धहरूको माध्यमबाट व्यक्तिको व्यवहार र भावनात्मक प्रतिक्रियामा असर पार्ने सामाजिक मान्यता र दबाबलाई आलोचना गरेका छन् । शान्ताको माया र हराउनुका अनुभवहरूले कथालाई गहिरो र संवेदनशील बनाउँछन् । उपन्यासले माया र सम्बन्धहरूको जलिटता र यसको मानव जीवनमा पर्ने प्रभावलाई गहिरो रूपमा अन्वेषण गरेको छ, जसले पाठकलाई जीवनका विविध भावनात्मक पाटोहरूमा सोच्न र अनुभव गर्न उत्प्रेरित गर्दछ ।
सुख र पीडा
उपन्यासको अर्को महत्वपूर्ण पहलुसँग प्रतयारोपणसँग सम्बन्धित सुख र पीडाको तनाव हो । दाहालको अंग दानको दुःखद् प्रकृतिलाई शान्ताको अनुभवमार्पmत् समेटेका छन् । प्रत्येक सफल अंग प्रत्यारोपाले प्राप्तकर्ताका लागि आशा र उपलब्धिको अनुभव ल्याउँछ, तर यो दाता परिवारको शोकसँग तीव्र रूपमा मिल्दैन । उपन्यासले अंग दानको भावनात्मक र मनोवैज्ञानिक लागतलाई उजागर गर्दै चिकित्सा पेशेवरहरूको नैतिक दुविधाहरूलाई पनि प्रकट गर्दछ । यस विरोधाभासले अंग दानको जटिलता र यसमा संलग्न व्यक्तिहरूको भावनात्मक भारलाई स्पष्ट पार्दछ । दाहालले अंग दानको प्रक्रियामा भएका दुःखद् पक्ष र यसका सामाजिक र व्यक्तिगत प्रभावहरूलाई सुसंगत र संवेदनशील तरिकामा प्रस्तुत गरेका छन् । यसले पाठकलाई अंग दानको सम्पूर्ण प्रक्रिया र यसका परिणामहरूको बारेमा गहिरो विचार गर्न उत्प्रेरित गर्दछ ।
नैतिक दुविधा
‘शान्ता! अंग दानमा रहेका नैतिक जठिलतासँग निर्भीक रूपमा सामना गर्छ । दाहालले अंगहरूको वितरा, प्रणालीको निष्पक्षता, र चरम दबाबमा गरिने निर्णयहरूको नैतिक प्रश्न उठाउँछन् । शान्ताको अन्तर्क्रियाहरू र विभिन्न केसहरूको माध्यमबाट उपन्यासले अंग दानको प्रणालीमा आलोचना गर्दै पारदर्शिता र निष्पक्षताको आवश्यकतालाई जोड दिन्छ । यसले अंग दानको प्रक्रियामा रहेका चुनौतीहरू र समस्यालाई उजागर गर्दै यस क्षेत्रमा सुधारको आवश्यकता औंल्याउँछ । उपन्यासले अंग दानको क्षेत्रमा व्याप्त नैतिक असमानता र व्यवस्था सुधारको आवश्यकताको स्पष्ट चित्रण प्रस्तुत गर्दछ, जसले पाठकलाई स्वास्थ्य र नैतिकतासँग सम्बन्धित विषयहरूमा गहिरो सोच्न र विचार गर्न प्रोत्साहित गर्दछ ।
व्यक्तिगत र व्यावसायिक संघर्ष
उपन्यासले अंग दानको क्षेत्रमा काम गर्ने व्यक्तिहरूले गरेका व्यक्तिगत बलिदानलाई गहिरो रूपमा अन्वेषण गर्दछ । शान्ताको यात्रा व्यावसायिक जिम्मेवारी र व्यक्तिगत जीवनको बीचको संघर्षलाई स्पष्ट पार्दछ । यस कथाले स्वास्थ्यकर्मीहरूको जीवनमा परिश्रमपूर्ण पेशाले ल्याउने असरलाई चित्रित गर्दछ र जीवन बचाउनेप्रति उनीहरूको प्रतिवद्धतामा गरिएको बलिदानलाई सम्मान गर्दछ । शान्ताको सघर्ष र चुनौतीहरूले व्यक्तिको व्यक्तिगत र व्यावसायिक जीवनका विभिन्न पाटोहरूलाई स्पष्ट पार्दछ । यो कथाले व्यावसायिक जिम्मेवारी र व्यक्तिगत जीवनका बीचको असमानता र संघर्षलाई यथार्थपरक तरिकामा प्रस्तुत गर्दछ, जसले पाठकलाई व्यावसायिक पेशामा लगाव र व्यक्तिगत जीवनमा उत्पन्न हुने चुनौतीहरूको बारेमा सोच्नको लागि प्रेरित गर्दछ ।
निष्कर्ष
अन्ततः पुरुषोत्तम दाहालको ‘शान्ता’ एक समकालीन नेपाली उपन्यास हो, जसले मानवीय भावनाहरू र सम्बन्धहरूको जटिलतासँगै अंग दानको परिप्रेक्ष्यमा गहिरो अध्ययन गर्दछ । यसको मनोवैज्ञानिक दृष्टिकोण, माया र हराउनुको अन्वेषण र नैतिक दुविधाहरूको विश्लेषणमार्फत्, उपन्यासले जीवन र अंग दानको मानवीय कथाहरूलाई समेटेको छ । दाहालको यो कृति नेपाली साहित्यमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ, जसले चिकित्सा प्रक्रियाहरू र ती प्रक्रियाहरूको नैतिक चुनौतीहरूको प्रतिबिम्बित गरेको छ । ‘शान्ता’ले पाठकलाई केवल कथामा रमाउँदैन, तर गहिरो सोच्न र समझ्नको लागि पनि प्रेरित गर्दछ । यस उपन्यासले नेपाली साहित्यमा एउटा नयाँ दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेको छ र जीवनका गहिरा पहलुहरूलाई अन्वेषण गर्नका लागि पाठकलाई आग्रह गर्दछ । यसले सामाजिक, मनोवैज्ञानिक र नैतिक परिप्रेक्ष्यमा गहिरो विमर्श प्रस्तुत गर्दछ र यसले नेपाली साहित्यको समृद्धिमा एक महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँछ ।
रिलायन्स एजुकेसन नेटवर्क अन्तर्गत रिलायन्स पव्लिक स्कुलका ९/१० का विद्याथीएहरूले गरेको पुस्तक समीक्षाका मुख्य अंश)
बिक्रीमा विद्यावारिधि ?
युवा जनशक्ति निर्यात गर्ने देश
गल्तीलाई आत्मसात गर्ने कि अझै
योगचौतारी नेपाल स्वस्थ समाज निर्माणमा
हिमालय टाइम्स र नियमित लेखनका
प्राकृतिक चिकित्सालय र योग चौतारीबीच