‘नेपाली गजलले मार्ग भेटेको छ तर सही मार्गदर्शक भेटिरहेको छैन’

घनेन्द्र ओझा नेपाली साहित्यमा विशेषगरी कविता, गजल, मुक्तकफर कथामा सक्रिय हुनुहुन्छ । समालोचनामा पनि क्रियाशील उहाँका विभिन्न विधा र सिद्धान्त/समालोचनाका दर्जनजति कृतिहरू प्रकाशित छन् । ओझाका हालसम्म प्रकाशित साहित्यिक कृतिहरूमा ‘आफ्नै चिहानमा टेकेर,’ २०६२, ‘बल्झेर याद तिम्रो’, २०६२, ‘बाटो अझै छ बाँकी’, २०६५ (राधा कणेलसँग संयुक्त) गजलसंग्रहहरू तथा ‘दुल्हा राजा आउनुभो’, २०६९ बालगजलकृति प्रकाशित छन् । उहाँका ‘एउटा अर्को संग्रामको घोषणा’, २०६५ र ‘असमान पहाडहरू’, २०७८ कविताकृति पनि प्रकाशित छन् । ‘नेपाली गजलः विगत र वर्तमान’, २०६४ (संयुक्त), ‘गजल कसरी लेख्ने ?’, २०६६ (संयुक्त), ‘नेपाली गजलः सिद्धान्त र विवेचना’, २०६७ र ‘गजलज्ञान’, २०७१ जस्ता गजलका सैद्धान्तिक/समालोचनात्मक पुस्तकहरूसमेत लेखिसक्नुभएका ओझाले नेपाली गजललाई परिष्कार गर्ने र छिरलिएको नेपाली गजललाई सैद्धान्तिक मार्गमा ल्याउने प्रयत्न विगत दुई दशकदेखि गर्दै आउनुभएको छ । उहाँले ‘बहरमाला’, २०६३, ‘गजलमाला’, २०६६ संयुक्त छन्द÷बहरबद्ध गजलकृतिहरू, १९ वटा भाषाको ‘राष्ट्रिय भाषाका गजलहरू’, २०६९, समस्यापूर्ति संयुक्त गजलकृति ‘छातीभरि दुख्छ देश’, २०७२, ‘गजल बहस’, २०७१, गजलप्रधान पत्रिका ‘अनाम’ तथा ‘अनाममण्डली’ स्मारिकाको सम्पादनसमेत गर्नुभएको छ । ओझाको शास्त्रीय बहरमा मात्र लेखिएका गजलहरूको एल्बम ‘शुभेच्छा’ बजारमा आएको छ । सन्तोष श्रेष्ठको संगीत रहेको उक्त एल्बममा ज्ञानु राणा, आनन्द कार्की, शिव परियार, सन्तोष श्रेष्ठ, निशा देशार र अस्मिता अधिकारी गरी नेपाली गायनका चार पुस्ता समेटिएको छ । अनाममण्डलीका संस्थापक महासचिव तथा पूर्वअध्यक्ष, यसरी नै अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली गजल मञ्चका संस्थापक महासचिव तथा हाल अध्यक्ष, नेपाली लेखक संघका पूर्वसचिव हुनुहुन्छ ओझा ।
नेपाली गजलमा पहिलो छन्द/बहरबद्ध गजलकृति ‘बल्झेर याद तिम्रो’, २०६२ प्रकाशन, नेपाली गजलमा पहिलो छन्द/बहरबद्ध संयुक्त गजलकृति ‘बहरमाला’, २०६३ र दोस्रो छन्द/बहरबद्ध संयुक्त गजलकृति ‘गजलमाला’, २०६६ सम्पादन तथा नेपाली गजलमा पहिलो बहरबद्ध गजल एल्बम ‘शुभेच्छा’ प्रकाशन गर्ने घनेन्द्र ओझासँग हिमालय टाइम्स दैनिकका लागि कृष्ण भुसालले गर्नुभएको गजल संवादको संक्षिप्त अंशः-

तपाईंका अभिव्यक्तिमा गजल लेखनप्रति पूरै असन्तुष्टि देखिन्छ, किन ?
पूरै असन्तुष्टि त नहोला किनभने पछिल्लो समय नेपाली गजल परिष्कारको बाटोमा अघि बढिसकेको छ । यसमा त सन्तुष्ट हुनैपर्छ । तर, पूरै सन्तुष्ट हुन भने सकिएको छैन किनभने नेपाली गजल लेखनमा अझै विकृति, गलत बुझाइ, गलत सिकाइ र गलत अभ्यास व्याप्त छन् ।

कसरी विकृति, गलत बुझाइ, गलत सिकाइ र गलत अभ्यास व्याप्त छन् ?
पहिलो कुरा त हाम्रो सिकाइको परम्परा नै ‘अथोरिटी’ अर्थात् जान्ने/बुझ्ने भनिएकाले भनेको सही मान्ने भन्नेबाट भयो । ज्ञान आर्जनका चारवटा तरिकाहरू अन्तर्बोध, अनुभव, विश्वास र वैज्ञानिकमध्ये हामीले विश्वासमा बढी विश्वास गरेका छौँ । हाम्रा अग्रजले/गुरुले/दाजुले भनेकाले त्यही सही भनिरहेका छौँ । उहाँहरू कत्तिको सही हुनुहुन्छ भनेर जाँचेनौँ, परीक्षण गरेनौँ र उहाँहरूसँग प्रश्न पनि गरेनौँ, जसका कारण उहाँहरूले सिकाएका कतिपय गलत कुराहरूलाई पनि सही ठानेर हामी पनि गलत नै भइरहृयौँ । तर, विश्वास गर्नुपर्नेचाहिँ वैज्ञानिक तरिकामा थियो । वैज्ञानिक तरिकामा चाहिँ हरेक कुराको परीक्षण, जाँच र पुनर्जाँच भइरहन्छ । यसले गलत भएका ठाउँमा सच्याइरहन्छ आफूलाई ।

गजल बहरमा लेख्नुपर्छ भनेको छैन मैले । मैले त गजल बहरमा मात्र लेखिँदो रहेछ भनिरहेको छु किनभने घनेन्द्र ओझाले भनेको सिद्धान्त होइन, सिद्धान्तले भनेको चाहिँ घनेन्द्रले भनेको हो । गजलको सिद्धान्तले नै गजल बहरमा मात्र लेखिन्छ, बहरमा नलेखिएका रचना गजल हुन सक्दैनन् भन्दो रहेछ । तर, बहरमा लेख्दैमा मात्र पनि कुनै पनि रचना गजल नहुने रहेछन् । गजल बन्नका लागि त न्यूनतम तीनवटा कुरा अति आवश्यक रहेछन्- काफिया, बहर र शिल्प वा उक्तिवैचित्य ।

गजलको पछिल्लो विवाद लयमा बढी देखिन्छ किन ?
नेपाली गजलको २०५० सालयता २०६० सालको सुरुसम्म गजलमा काफियाको बहस खुब चल्यो । कुन र कस्ता शब्दलाई काफिया मान्ने, कुन र कस्ता शब्दलाई काफिया नमान्ने भन्ने बहसमा अल्झियौँ हामी । यद्यपि, हिन्दी/उर्दूमा मानिने काफिया फरक रहेछन्, हामीले मान्ने फरक रहेछन्, यसबारे धेरैलाई जानकारी अझै छैन ।

काफियाको बहस चलिरहँदै २०६० को दशकको सुरुमै लय अर्थात् बहरबारे बहस तीव्र बन्यो, जुन आजसम्म पनि जारी छ । लयको बहस लामो समय चलिरहनुमा गजलको शास्त्रीय स्वभाव नै गेय हुनुपर्ने रहेछ । सिर्जनालाई गेय बनाउने उचित तत्व लय हो । तर, गजलको लय भिन्न हुने रहेछ । गीतका लय गजलका लय होइन रहेछन् । गजलकै लागि भनेर छुट्टै लय निर्माण भएका रहेछन्, जसलाई बहर भनिँदो रहेछ ।
बहर भनेका शास्त्रीय छन्द रहेछन् । संस्कृतका पिंगल छन्द जस्तै फारसीका छन्दहरूलाई बहर भनिने रहेछ । ती बहरहरूमा ह्रस्व-दीर्घको एकरूपता हुने रहेछ, यति र गतिको समानता हुने रहेछ र यस्ता बहरमा लेखिएका गजल स्वतः गेय हुने रहेछन् । सँगसँगै गजल गायन अर्धशास्त्रीय हुने परम्परा रहेछ । उक्त परम्पराअनुसार संगीत गर्न र गाउन पनि बहर आवश्यक पर्ने रहेछ । अर्कातर्फ, गजलका हरेक शेरमा काफियाको बन्धन/अनुशासनमा पनि बहरको भूमिका हुने रहेछ ।

यी आदि कारण गजलमा बहरको अनिवार्यता र आवश्यकताबारे बहस भइरहँदा विवाद उठ्यो । यसरी विवाद उठ्नुका कारण केही छन् । पहिलो कारण- लामो समय बहरबारे जानकारी नभई गजलका नाममा सिर्जना गरिरहेकाहरूलाई आफ्ना सिर्जनाप्रतिको माया अर्थात् आफ्ना सिर्जना गजल नहुने डर । दोस्रो कारण- अब आएर बहर सिकेर बहरमा अभ्यास गरेर उत्कृष्ट सिर्जना गर्न सम्भव नदेख्नु । तेस्रो कारण- गजलको शास्त्रीयताबारे अध्ययन, खोजमा रुचि नहुनु ।

चौथो कारण- माथि भनिएझैँ अग्रजप्रति बढी विश्वास गर्नु तर अग्रजका ज्ञान/सिकाइको परीक्षण नगर्नु/प्रश्न नगर्नु ।

यी आदि कारणले मात्र लयमा विवाद बढेको हो तर जो-जो विवादमा छन्, उनीहरूलाई पनि, धेरैजसोलाई गजलमा बहरको आवश्यकताबारे महसुस भने भइरहेको देखिन्छ । विस्तारै बुझ्लान् र परिष्कृत होलान् ।

गजल बहरमा लेख्नुपर्छ भन्नुहुन्छ अनि बहरमा लेखिएका गजल भएनन् पनि भन्नुहुन्छ किन ?
गजल बहरमा लेख्नुपर्छ भनेको छैन मैले । मैले त गजल बहरमा मात्र लेखिँदो रहेछ भनिरहेको छु किनभने घनेन्द्र ओझाले भनेको सिद्धान्त होइन, सिद्धान्तले भनेको चाहिँ घनेन्द्रले भनेको हो । गजलको सिद्धान्तले नै गजल बहरमा मात्र लेखिन्छ, बहरमा नलेखिएका रचना गजल हुन सक्दैनन् भन्दो रहेछ । तर, बहरमा लेख्दैमा मात्र कुनै पनि रचना गजल नहुने रहेछन् । गजल बन्नका लागि त न्यूनतम तीनवटा कुरा अति आवश्यक रहेछन्- काफिया, बहर र शिल्प वा उक्तिवैचित्य ।

यसो भन्नुको अर्थ गजलमा हरेक शेरमा अनुप्रासयुक्त शब्द अर्थात् काफिया, हरेक मिसरा वा पंक्तिमा एउटै लय अर्थात् शास्त्रीय बहर र हरेक शेरमा चामत्कारिक प्रस्तुति अर्थात् उक्तिवैचित्यता अनिवार्य रहेछन् । यीमध्ये कुनै एकको अभावमा ती शेर बन्दैनन् र शेर नबनेपछि त्यो रचना गजल हुँदैन ।

यसकारण बहरमा लेख्दैमा रचना गजल हुँदैन । उक्त रचनामा बहरसँगै काफिया र उक्तिवैचित्यता पनि हुनै पर्छ ।

अर्कातर्फ, पछिल्लो समय बहरका नाममा जसरी लेखिँदै छ, त्यो बहर होइन । उर्दू, हिन्दीको नक्कल गरेर जुन शब्द प्रयोग गरेर बहर भनेर लेखिँदै छ, त्यसले हाम्रो मानक भाषा, वर्णविन्यास र व्याकरणिक व्यवस्था ध्वस्त बनाउँदै छ । लचकता/छुट/मिलावटका नाममा गरिएका यस्ता प्रयोगले मानक नेपाली भाषालाई हिन्दीकरण गरिरहेको छ भने जथाभावी ह्रस्वलाई दीर्घ र दीर्घलाई ह्रस्व मानिदिने बुझाइले रचना बहरमा हुँदैन । बहरमा पनि मानक भाषा र वर्णविन्यासकै प्रयोग जरुरी छ । भाषा र वर्णविन्यासका मानक भत्काइएका रचना बहरमा हुँदैनन् ।

उर्दू, हिन्दीमा मात्रा गिरावट, चढावट, मिलावटलाई ‘कठिन बाटोमा बैसाखीको सहारा’ वा ‘अड्को पड्को तेलको धूप’का रूपमा मात्र स्विकारिएको छ तर हामीले यसलाई अनिवार्य गर्नै पर्ने भनेर जबर्जस्ती प्रयोग गरिरहेका छौँ । हामीलाई शब्दभण्डार बढाउन, खोज्न, वैकल्पिक शब्द खोज्न जाँगर छैन ।

सँगसँगै बहरमा छुट लिन सकिने र नसकिने अवस्थाबारे पनि जानकार छैनौँ । विशेषगरी तीन अवस्थामा छुट लिन पाइँदैन- संस्कृत तत्सम शब्दमा, नाम पदमा र दुई अर्थ दिने शब्दमा ।

हामीलाई संस्कृत तत्सम शब्द कुन-कुन हुन् भन्ने जानकारी नभई छुट लिइरहेका छौँ । यस्ता शब्द हजारौँ छन्, त्यो कतिलाई थाहा होला ? नामपद अनेक छन्- व्यक्तिवाचक, भाववाचक, समूहवाचक, द्रव्यवाचक, स्थानवाचक । यस्ता नामपदबारे हामीलाई कति थाहा छ ? ह्रस्वलाई दीर्घ, दीर्घलाई ह्रस्व बनाउँदा/उच्चारण गर्दा अर्को अर्थ लाग्ने धेरै शब्द छन्, त्यस्ता शब्दबारे हामी कति जानकार छौँ ? अहिले बहरका नाममा यी विकृति र बेवास्ताको क्रम तीव्र छ । यसरी लेख्नु बहरमा लेख्नु होइन, लहडमा लेख्नु मात्र हो ।

गजलमा विद्यावारिधि गरेकाहरूलाई र वर्षौंदेखि गजल लेखिरहेकाहरूलाई गजल थाहै छैन भन्नुहुन्छ तपाईं, यसो भन्ने आधार के हुन् ? तपाईंलाई थाहा छ भन्ने आधार के हुन् ?
वास्तवमै गजलका विषयमा विद्यावारिधि गर्नुभएका व्यक्तित्वहरूले गजल सिद्धान्तमा नभएर परम्परा, प्रवृत्ति, रस, व्यंग्य जस्ता विषयमा विद्यावारिधि गर्नुभएको रहेछ । यसो भएकाले उहाँहरूलाई गजल सिद्धान्तबारे अध्ययन, खोजी गर्नु आवश्यक नै परेनछ । उहाँहरू गजलसिद्धान्तको महासागरको किनारै किनार हिँडेर ‘मैले महासागरमा डुबुल्की मारेको छु’ भन्नुहुँदो रहेछ । यसको दुर्भाग्यचाहिँ उहाँहरूले गजल सिद्धान्तबारे पर्याप्त ज्ञान लिन सक्नुभएनछ । यसो भनिरहँदा ‘घनेन्द्रलाई चाहिँ गजलबारे के थाहा छ त ?’ भन्ने प्रश्न स्वाभाविक रूपमै उठ्छ । मलाई पनि गजलबारे थोरै मात्र ज्ञान छ । गजल महासागर रहेछ, यसभित्र पसेपछि जति भित्र छिरिन्छ, उति गहिरोमा फसिने रहेछ । मलाई कम्तीमा यति थाहा भयो/छ, उहाँहरूलाई चाहिँ यति थाहा पाउन नै धेरै वर्ष लाग्ला भन्ने लाग्छ किनभने उहाँहरू डा. उपाधि लिइसकेपछि अध्ययन सकिएको ठानेर जति थेसिसका लागि पढ्नुभयो/खोज्नुभयो, त्यसमै सीमित रहन चाहनुभएछ । यो तथ्य उहाँहरूका लेखाइ/बोलाइबाट पनि बुझिन्छ । तथापि, केही डा. साबहरू उपाधि पाएपछि ज्ञानको दायरा बढाउने प्रयासमा देखिनुहुन्छ ।

बहरबद्ध गजलको पहिलो एल्बम भनेर ‘शुभेच्छा’ ल्याउनुभएको छ, यसको आवश्यकता किन पर्‍यो ?
विश्व कीर्तिमानी संगीतकार सन्तोष श्रेष्ठको एकल संगीत र मेरो रचनामा पाँचवटा बहरबद्ध गजलहरूको एल्बम ‘शुभेच्छा’ ल्याएका छौँ । यसमा नेपाली गायनका चार पुस्ताको स्वर समेटिएको छ । अग्रज गायिमा ज्ञानु राणाले आफ्नो साढे पाँच दशकको गायन यात्रामा पहिलोपटक यही एल्बममा गजल गाउनुभएको छ भने प्रसिद्ध गायक आनन्द कार्की, लोकप्रिय र चर्चित गायक/गायिका शिव परियार, निशा देशार र सन्तोष श्रेष्ठ तथा पछिल्लो पुस्ताकी प्रिय गायिका अस्मिता अधिकारीको स्वर छ ।

यो एल्बम किन ? भन्ने प्रश्नमा अहिले नेपाली गजल लेखनले समातेको परिष्कारको मार्गमा अब गायनमा पनि परिष्कृत गजलले तीव्रता पाउनुपर्छ भन्ने सोचले यो एल्बम ल्याइएको हो । गजल गायनमा पुरानो पुस्ता र नयाँ पुस्तालाई जोड्ने प्रयास पनि हो यो । सँगै अबको नेपाली गजल गायनको बाटो निर्माण गर्ने सानो लोभ पनि हो । यही लोभकै परिणाम होला, तपाईंले प्रश्नमै उल्लेख गर्नुभएको ‘बहरबद्ध गजलको पहिलो एल्बम’ हुने सौभाग्य ‘शुभेच्छा’ले पाएछ ।

भर्खरै प्रत्यक्ष गजल गायन पनि गर्नुभएको छ र आगामी १० वर्षलाई ‘नेपाली गजल गायनको स्वर्ण दशक’ बनाउने भन्नुभएको छ, यसका आधार के हुन् ?
हजुर, कीर्तिमानी संगीतकार तथा गायक सन्तोष श्रेष्ठको एकल संगीत र स्वरमा गजलकार राधा कणेल र मेरा शब्दमा गत जेठ १९ गते प्रत्यक्ष गजल गायन सम्पन्न भयो । उक्त कार्यक्रमलाई अग्रज साहित्यकार डा. भोजराज घिमिरे, साहित्यिक अभियन्ता बाबू त्रिपाठी तथा दुई दर्जन संघसंस्थाको सहयोग, साथ र सहकार्य रहृयो । सोही क्रममा हामी सन्तोषजी र मैले नेपाली गजल लेखनमा आइरहेको परिष्कारसँगै परिष्कृत गजल गायनलाई पनि तीव्र बनाउने भन्दै गर्दा ‘नेपाली गजल गायनको स्वर्ण दशक’ परिकल्पना गरेका हौँ । हो, हरेक कुरा घोषणा गरिदिन सजिलो छ तर पूरा गर्न गाह्रो । हामी हाम्रो अभियानप्रति सजग छौँ । हाम्रो परिकल्पनाका केही आधार छन् । जस्तो, २०७९ भदौमा सन्तोषजीको एकल संगीत र मेरो एकल शब्दमा बहरबद्ध एल्बम ‘शुभेच्छा’ आएपछि बहरबद्ध गजल संगीत र गायनमा तीव्रता आयो । बहरबद्ध गजलका प्रत्यक्ष गायनहरू नियमितजसो भइरहेका छन् भने गजल रेकर्डको क्रम पनि बढिरहेको छ ।

यो दुई वर्षभित्र आधा दर्जन प्रत्यक्ष गजल गायन भइसकेका छन् भने अब नेपाल गजल प्रतिष्ठानले भदौमा र चैतमा, अनाममण्डलीले आगामी मंसिरमा प्रत्यक्ष गजल गायन गर्ने बुझेको छु । डा. भोजराज घिमिरेको एकल रचनामा पुसमा पनि प्रत्यक्ष गजल गायन हुने सुन्नमा आएको छ ।

यसरी नै ‘शुभेच्छा’पछि गजलकार राधा कणेल र मेरा शब्दमा सन्तोष श्रेष्ठकै संगीत र स्वरमा ‘गगन’ तथा राधा, रश्मी असफल र मेरा शब्दमा जीवनप्रकाश प्रधानको संगीतमा ‘मतला’ एल्बम चाँडै आउँदै छ । सन्तोषजीकै संगीतमा ‘अनाम’ एल्बमको पनि तयारी छ । आगामी वर्ष सुरुतिरै भव्य प्रत्यक्ष गजल गायनको योजना पनि बनिसकेको छ । यी आधारमा यही क्रम निरन्तर रहन सके पक्कै पनि हाम्रो ‘नेपाली गजल गायनको स्वर्ण दशक’ परिकल्पना साकार हुन सक्छ ।