धर्म र यसको मर्म

नमागिएको सल्लाह :
यसै साता ‘नमागिएको सल्लाह’ स्तम्भ लेखनको तीन वर्ष पूरा भएछ । यो अवधिमा १३८ शृंखलाको रूपमा यो आलेख लेख्ने प्रयत्न हुँदैछ । केही अंक अनियमित भए तापनि ‘नमागिएको सल्लाह’ स्तम्भको निरन्तरता रहनुमा समय, स्वास्थ्य, नियति र पत्रिकाको सम्पादन समूहप्रति आभारी छु । लेखनमा अर्थ राजनीतिले नै धेरै अंश ओगटेको छ । केही अन्तर्राष्ट्रिय घटनाक्रम र सन्दर्भका बारेमा पनि लेख्ने जमर्को गरिएछ । आज पहिलेको लेखनका विषयलाई क्रमभंग गरेर धर्म र यसको मर्मबारेमा लेख्न प्रयास गरिनेछ । यो आलेखमा शास्त्रीय विवेचनाभन्दा पनि व्यावहारिक अनुभूतिका आधारमा चर्चा गर्ने प्रयत्न गरिनेछ ।

उमेर, समय र परिस्थितिले धर्म, कर्म, तीर्थ व्रतको वातावरण बनाउने रहेछ । मन्दिर र देवालय धाएर धर्म बटुल्न सकिन्छ भन्नेमा खासै विश्वास नभएता पनि परिवार र समाजका लागि पनि देवालय जाने गरेको छु । धार्मिक पर्यटकको रूपमा नयाँ स्थान घुम्न मजै लाग्छ । उसो त देवालयमा पुगेर संस्कृतका श्लोक पाठ गर्दा औधि आनन्दानुभूति हुन्छ । सानो हुँदा आमा हजुरआमाले सूर्य ग्रहण लागेको समयमा सूर्य भगवानलाई कुनै गलत तत्व आएर कालो बनाएर कष्ट दिएको बुझाइको कारण चिच्याएर ‘छोड्दे चमारे ....’ भन्नुहुन्थ्यो । वास्तवमा नै कुनै शत्रु तत्वले सूर्य नारायणलाई कष्ट दिएको होला भन्ने विचार मेरो मनमा नआएको होइन । हजुरआमा र आमाको बुझाइमा त्यसरी ‘छोड्दे’ भनेर चिच्याएर कराएर सूर्य नारायणमाथिको ग्रहण हटाउन प्रयास गर्नु धर्म हो भन्ने थियो ।

पछिल्ला दिनहरूमा आएर धर्म र कर्मकाण्ड छुट्याउँन कठिन भएको छ । धर्मभन्दा कर्मकाण्डलाई प्रश्रय दिने काम भइरहेका छन् । धार्मिक मान्यता र कर्मकाण्डीय मान्यतालाई अद्यावधिक गर्ने धार्मिक सम्मेलनहरू हुन छोडेका छन् । शंकराचार्यहरू पदवि धारण गर्नमात्र भएका छन् ।

रातोपुल, कालोपुल क्षेत्रको धोबीखोला किनारमा त्यहाँको समुदायको प्रयासमा रोपिएका र हेरचाह गरिएका बोटबिरुवा र फलफूलले सुन्दरता थपेका छन् । त्यहाँको सचेत समुदायले नमुना काम गरेको छ । केही धार्मिक हुँ भन्ने व्यक्तिहरू त्यसरी रोपिएका फूल टिपेर लानेमात्र होइन, हाँगा भाँचेर पनि लान पछि पर्दैनन् । यो समाजमा बसोवास गर्ने मानिसहरूको प्रवृत्ति भएकाले अन्यत्र पनि यो समस्या देखिन्छ । अरूको परिश्रमबाट फूलेका फूलको जीवन तुरुन्त निमोठेर देवालयमा वा घरको पूजा कोठामा चढाउनेले पनि आफूलाई अब्बल धार्मिक ठानेकै होलान् । एउटा ठूलै वर्ग छ, मन्दिरमा दर्शन गर्नुपर्ने तर लाइनमा बस्ने धैर्य नभएको । उनीहरूको प्रयास सधैं लाइनलाई छलेर र घुसपैठ गरेर मन्दिरमा दर्शन गर्नमा केन्द्रित रहन्छ । यसरी दर्शन गर्नेलाई पनि ठूलै धर्म कमाएको अनुभूति हुँदो हो ।

एकजना सहयोगी समूहको चालकको अशिक्षित पत्नी हुनुहुन्छ । उहाँमा इसाई धर्मसँग सम्बन्धितले ठूला-ठूला रोग परम पिताको नाम लिएपछि निको हुन्छ भनेर भ्रम छरेका छन् । त्यसमा विश्वास गर्ने ग्रामीण अशिक्षित क्षेत्रमा लठ्ठिनेको संख्या पनि बढ्दो छ । शतबीज छर्ने दिन पाशुपत क्षेत्रलगायत शिवालयका ढुंगामय र ढलान गरिएका सतहमा बीजारोपण गरेर त्यस क्षेत्रलाई सफा गर्न सात दिन समय लाग्ने गरी फोहोर गरेर पितृलाई मोक्ष गरेँ भन्नेमा विश्वास राख्नेहरूको ठूलो संख्या छ भन्नलाई त्यस दिनको शिवालयको भीड नै पर्याप्त छ । हरेक दिनजसो विभिन्न धर्मावलम्बीका भक्ति प्रकट गर्ने स्थानमा देखिने भीडभाड धर्म आर्जन गर्न र आफ्नो परमेश्वर खुशी पार्न भएको हो भन्ने सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । यत्रो पृष्ठभूमि बाँध्नुको उद्देश्य यस्तो विविध बुझाइको सन्दर्भमा ‘धर्म’ भनेको के हो त ?
धर्म के हो ?

‘धारणात् धर्म उच्यते’ धारण गर्न योग्य धर्म हो । पानीको धर्म भिजाउँने हो । हावाको धर्म सुकाउँने हो, आगाको धर्म ज्वलनशीलता हो, पृथ्वीको धर्म सहनशीलता र बीजांकुरण हो भने मनुष्यको धर्म सेवा हो । ‘सेवा हि परमो धर्म :’ परमेश्वरको सेवा, मनुष्यको सेवा, प्राणीमात्रको सेवा धर्म हो । पूर्वीय दर्शनमा यस्तो विश्वास गरिन्छ । धर्म भनेको जीव, मानव वा हरेक वस्तुको स्वाभाविक गुण हो । कुनै पनि वस्तुको कहिल्यै नफेरिने विशेषता हो । उसको आफ्नै स्वभाव हो । हिन्दू धार्मिक ग्रन्थहरूमा विभिन्न देवताहरूको महिमागान भएका शास्त्रहरूमा महिमागान गरिएका देवताहरूको भक्तिमा लाग्नुलाई धर्म भनिएको छ ।

श्रीकृष्ण भगवानले ‘मामेकं शरणं व्रज’ भन्नुभएको छ । पुराणहरूमा पनि पुराणसँग सम्बन्धित देवताको महिमागान र भक्ति गर्नु धर्म हो भनिएको छ । बौद्धधर्मावलम्बीहरूका लागि धर्म भनेको बुद्धको शिक्षा हो जसबाट वर्तमानको भ्रम र असन्तुष्टिबाट मुक्त हुँदै होस र आनन्दको अवस्थामा पुग्न सकिन्छ भनिएको छ । कार्ल माक्र्सको बुझाइमा धर्म जनताका लागि अफिम हो भने भी.आई. लेनिनको भनाइमा धर्म फलहीन फूल हो । माक्र्सवादी कम्युनिस्टको बुझाइमा धर्म मानिसको दिमागमा परेको भ्रमपूर्ण छाप हो । अलौकिक शक्तिमाथि विश्वास गर्ने भ्रान्त धारणा हो । फ्रेड्रिक एंगेल्सको बुझाइमा ‘हरेक प्रकारको धर्म मानिसको दिमागमा ती बाहृयशक्तिहरूको काल्पनिक प्रतिबिम्बबाहेक केही होइन, जसले तिनको दैनिक जीवनलाई शासित गर्दछन् । यो प्रतिबिम्बमा पार्थिव शरीरहरूले अलौकिक शक्तिको रूप धारणा गरेका हुन्छन् ।

माक्र्सवादी सोचाइमा धर्म भनेको मानवीय चेतनाको त्यो एउटा रूप हो, जसको विशिष्ट लक्षण मनमा हावी भएको बाहृयशक्तिको भ्रमपूर्ण रूप हो, जसमा पार्थिव शरीरले अलौकिक रूप ग्रहण गर्दछ । धर्म मानिसको दिमागमा परेको भ्रमपूर्ण छाप हो । धर्म मानिसको समाज र प्रकृतिप्रतिको भ्रान्त धारणा हो । हिन्दू धर्म संसारकै पुरानो धर्म हो । यससँग सम्बन्धित धार्मिक ग्रनथ अनुपम छन् । वेद, उपनिषदका कतिपय भनाइ विज्ञानलाई निर्देशित गर्ने किसिमका छन् । गीताले कर्मयोगबारे राम्रो सन्देश दिएको छ ।

पछिल्ला दिनहरूमा आएर धर्म र कर्मकाण्ड छुट्याउन कठिन भएको छ । धर्मभन्दा कर्मकाण्डलाई प्रश्रय दिने कामहरू भइरहेका छन् । धार्मिक मान्यता र कर्मकाण्डीय मान्यतालाई अद्यावधिक गर्ने धार्मिक सम्मेलनहरू हुन छोडेका छन् । शंकराचार्यहरू पदवि धारण गर्नमात्र भएका छन् । आवश्यक बौद्धिकताको अभावले नयाँ पुस्तामा धर्मप्रति रुचि बढ्नुको साटो अन्यौल बढ्दो छ । समयसँगै रुढिवादी विषय, जातीय भेदभावका विषयलाई अस्वीकृत गरी जानुपर्नेमा त्यो हुन सकेको छैन । पछिल्लो पुस्तामा तर्कसंगत आकर्षण पैदा गर्न सकिएन भने धर्म टुप्पी पालेर टुप्पी हल्लाएर नाच्ने हिप्पी शैलीमा रूपान्तरण हुन बेर लाग्दैन ।

धर्मका नाममा समाजलाई विभाजित गरेर द्वन्द्व चर्काउनुभन्दा कुनै चीजको उपस्थिति हुनुमा त्यसको कोही कर्ता हुने मान्यताका आधारमा सर्वव्यापी प्रकृति र ईश्वरप्रति कृतज्ञता भाव प्रदर्शन गर्ने उपायको रूपमा धर्मलाई लिनुपर्ने धारणालाई व्यावहारिक धारणा मान्न सकिन्छ ।

धर्मको मर्म :
धर्मको मर्म कर्मकाण्ड हुनुहुँदैन । मनुष्य र प्राणीमात्रको सेवालाई धर्म मानियो भने समस्यामा परेकाले देवत्वको अनुभूति गर्नेछन् । कर्मकाण्डलाई धर्म मान्ने हो भने केही पुजारी र पण्डितहरूले सहजता अनुभव गर्नेछन् । देवालयमा फोहोर उत्पादन गर्नु धर्म होइन । देवालयमा चढाउन भनेर सार्वजनिक स्थानको फलफूल टिपेर धर्म कमाइँदैन । न त, अगाडि बसेको मानिसलाई धकेलाधकेल गरेर मूर्तिको दर्शन गरेर धर्म पाइन्छ ।

राजनीतिमा देखिएको अपराधीकरण र अपराधीहरूको राजनीतिक संरक्षणका पछिल्ला घटनाले समाज र राज्य नै परपीडक हुँदै गएको त होइन ? प्रश्न गर्ने ठाउँ बनाइदिएको छ । धर्मको नाममा केही भइरहेको छ भने केही कर्मकाण्डहरू भएका छन् ।

जीवित अवस्थाका बाजेबजै, बुबाआमालाई खान लाउँन, हेरचाह गर्न, औषधोपचार गर्न चासो नराख्ने तर वर्षभरि सेतो वस्त्र धारण गरेर हरेक महिना पिण्ड दिनु र हरेक वर्ष श्राद्ध गर्नुको अर्थ छैन । अर्थ छ भने कर्मकाण्डीय अर्थमात्र छ । महाकवि देवकोटाले भन्नुभएको जस्तो दुःखीहरूको चहराइरहेको घाउमा मल्हम लगाउनु असली धर्म हो । इन्टरनेसनल सेन्टर फर श्रीकृष्ण कन्ससनेस (इस्कोन) मा युवा युवतीको आकर्षण बढ्दो छ । उनीहरूको रमाइलो भजन गर्ने शैलीले धेरैलाई आकर्षण गरेको पाइयो । धार्मिक चेतना प्राप्ति र आध्यात्मिकता भन्दा रमाइलो पक्ष प्रभावी रहेको महसुस हुन्छ ।

सधैं शनिबार सिकाइने श्रीमद्भागवद्गीताको एक श्लोक उच्चारण गर्नसम्म नसक्नेहरूले सिकाउने आसनमा बसेर गीताको हुर्मत लिएको पाइयो । अर्थको कुरा त ‘अर्थ न बर्थ गोविन्द गाई’ भने जस्तो छ । यसबाट के बुझ्न सकिन्छ भने गहन र दार्शनिक कुरा गरेर मानिसलाई आकर्षण गर्न सकिँदैन । इसकोनको रमाइलो भक्तिरसमा उत्साह भर्ने नाच, गान, रेष्टुराको खाना, सफा र सुलभ शौचालय र अन्य रमणीयपनले मानिसहरूको भीड दिनप्रतिदिन बढिरहेको छ । यसलाई धर्म भन्ने कि के भन्ने ? हिन्दूधर्मका केही अंशको प्रचार भएको छ । धार्मिक र आध्यात्मिक चेतनावृद्धिमा के कति काम गरेको छ भन्न सकिँदैन ।

श्रीमद्भागवतपुराण (सप्ताह)मा पनि भागवतको आध्यात्मिक कथामा भन्दा नाचगानप्रति रुचि बढ्दो छ । धर्मको व्यापारीकरण भएको कारण पहिल्यै दररेट निर्धारण गरेर गएका पण्डित मण्डलीहरू कथा भनेर घोक्रो सुकाउनमा भन्दा भजन लगाएर नचाउनमा सजिलो ठान्दछन् । कर्मकाण्डलाई धर्म मान्नेहरूका लागि पनि धर्म चरम व्यापारीकरणको शिकार बनेको छ । कसैलाई थाहा छैन, सप्ताह सुनेर वा अन्य कर्मकाण्ड गरेर धर्म हुन्छ कि हुँदैन । धर्म के हो भन्ने ज्ञान पनि कमैलाई होला । धेरैको बुझाइमा मूर्ति पूजा, कर्मकाण्डी पूजाहरू नै धर्म हुन् । हाम्रो दिमागमा बाल्यकालदेखि जमेका धारणाको प्रभावले गर्दा धेरैले बुझेको धर्म, कर्मकाण्ड, पूजाआजा भन्ने नै परेको छ । कसैले त्यसो होइन भन्यो भने ऊ नास्तिक कहलिने खतरा छ ।
अष्टादश पुराणेषु व्यासस्य वचन द्वयम् ।
परोपकारः पुण्याय पापाय परपीडनम् ।।
कतिले यो श्लोकको मर्मलाई आत्मसात् गरेर पुण्यका लागि परोपकार गरेका छन् ? परपीडा गरेमा पाप हुन्छ भनेर कतिले आत्मसात् गरेका छन् । अहिलेको समाजमा परोपकारीको संख्या क्रमशः घट्दो छ । परपीडामा पाप देख्नेहरू समाजमा पाउँनै कठिन हुन थालेको छ । राजनीतिमा देखिएको अपराधीकरण र अपराधीहरूको राजनीतिक संरक्षणका पछिल्ला घटनाले समाज र राज्य नै परपीडक हुँदै गएको त होइन ? प्रश्न गर्ने ठाउँ बनाइदिएको छ । धर्मको नाममा केही भइरहेको छ भने केही कर्मकाण्ड भएका छन् । ती कर्मकाण्डमा पनि को जानु हुने को नहुने विभेद कायमै छ । धर्मको मर्म कर्मकाण्ड होइन मनको शुद्धीकरण हो । जसको कारण अवसर नपाएकालाई अवसर दिन मन लागोस् । अप्ठेरोमा परेकालाई उद्धार गर्न सकियोस् ।

धर्म र आध्यात्मिकता पहिरन, शृंगार वा कुनै अन्य बाहिरी आवरणमा देखिने वस्तु होइन न त दैनिक मूर्तिपूजा गरेर धार्मिक बनिने हो, धर्म त अन्तर्चेतनाबाट प्रष्फुटन हुने कृतज्ञता भाव हो, जसले ईश्वर र पितृप्रति भक्तिभाव देखाओस् । दुःखी, समस्यामा परेकाहरूप्रति सहपीडाबोध गराओस् । ‘वसुधैव कुटुम्वकम्’ को भावना सञ्चार गरेर सद्भाव र भाइचारालाई विश्वव्यापीकरण गर्न सकोस् । धर्मको यो मर्मलाई नबुझेसम्म न त हामी सुखी बन्न सक्छौं न त संसार शान्तिमय र सुखमय बन्न सक्दछ ।