काना गोरुलाई औंसी न पूर्णे

यो एउटा उखान हो । यसले बुद्धि नभएको मान्छे, बुद्धि भएका मान्छेको सहयोग पनि लिन नसक्ने या नचाहेर नै मानव समुदायलाई नसुहाउने काम गर्नेलाई कानो गोरुको उपमा दिन्छ । अहिलेको नेपालको सरकार कानो गोरुजस्तै छ । एउटा आँखो देख्ने अर्को आँखो नदेख्नेलाई कानो भनिन्छ । कानाले चारैतिर देख्न सक्दैन एक पाखोमात्रै देख्छ । अहिलेका शिक्षा मन्त्री, प्रधानमन्त्री, गृहमन्त्री र स्वास्थ्यमन्त्रीका क्रियाकलाप हेर्दा साँच्चिकै काना गोरुजस्तै छन् । एक प्रकारले भन्दा विवेकहीन व्यक्तिलाई नेपाली समाजमा गधा या गोरु भनेर गाली गर्ने चलन छ भन्ने त अहिलेको नेपाल सरकारका पालेदेखि प्रधानमन्त्रीमात्रै होइन राष्ट्रपतिलाई पनि ज्ञात भएकै कुरा हो । अन्न खाने, मान्छेका अनुहारका देखिने तर काम चाहिँ काना गोरुको जस्तो गर्नेलाई प्रवृत्ति साम्यका आधारमा यो उखानले गोरु भनेको देखिन्छ ।
गोरुको बुद्धि हुँदैन ऊ पशु हो । पशुलाई मान्छेले हातमा लट्ठी लिएर पछाडिबाट हाँक्नुपर्दछ । मान्छे हाँक्नु अघि लागेर पशु हाँक्नु पछि बसेर भन्ने नेपाली उखान त सबैले सुनेका होलान् नै । मैथिलीमा पनि यस्तै एउटा उखान छ, ‘आदमी केँ हाँकल जाति आगा सँ आ पशु केँ हाँकल जाति पाछा सँ ।’ संविधान दिवसका दिन आममाफी दिएका व्यक्ति हेर्दा अहिलेको नेपालमा सरकार चलाउन गएका सबै दुई खुट्टे देखिए पनि आचरण चिन्तन र व्यवहार हेर्दा भने जर्ज अरबेलका ‘चार खुट्टेको घरजम’ भन्ने उपन्यासका पात्रजस्ता छन् ।

रेशम चौधरीलाई ‘आगच्छ वरदे देवः सत्ता रक्षाकुरुकुरु’ भनेर छाडेको देखिन्छ । वनमा बस्ता एक्ले दिमागले जे सोचो त्यही सही हुन्छ गाईगोरुको सिनो र मादक पदार्थ खाएका बेला । रेशम चौधरी जस्तालाई आममाफी दिनेगरी पक्कै पनि संविधानमा प्रावधान नराखिएको होला यो गाईगोरुको सिनो खाएका बुद्धिकै काम होला भनौं । भारतीका पतिलाई हातमा खुँडा लिएर दिउँसै लखेटी लखेटीकन काट्नेलाई पनि आममाफी दिनुभनेको काना गोरुको बुद्धि हो कि होइन त ? औंसीको अँध्यारो र पूर्णिमाको उज्यालो पनि काना गोरुले छुट्याउन नसकेको कर्म यो सरकारका क्रियाकलापमा देखियो कि देखिएन ?

नारद, वशिष्ठ, विश्वामित्र, लोमश गृत्समद, व्यास, आदिशंकराचार्य परमहंस रामकृष्ण, विवेकानन्द, आबाल ब्रहृमचारी बालागुरु षडानन्द, स्वरूपानन्द सरस्वती, महेश योगी, डा.रामानन्द गिरि ज्ञानानन्द सरस्वतीजस्ता योगीसन्यासी तथा सीता, गार्गी, गायत्री, अच, स्वरा, मैत्रेयी, सरस्वती, विस्पला र घोषजस्ता नारीरत्न पनि संस्कृत शिक्षाले नै उत्पादन गरेथ्यो । 

भर्खरै देशभरिका गुरुहरू अशोक राईको जयजयकार गर्न आए कि पुष्पकमल दाहालको जयजयकार गर्न आएका थिए ? अन्न खानेले बोल्नु पर्छ कि पर्दैन ? गुरुमाथि यत्रो विभेद गरेर कस्तो समाज सिर्जना गर्न खोजेका यिनीहरूले ? यिनले प्रस्तुत गरेका विधेयकमा (१) प्राविधिक शिक्षा, (२) साधारण शिक्षा, (३) परम्परागत शिक्षा भनेर माध्यमिक तहमा पढ्नुपर्ने विषयलाई तीन वर्गमा छुट्याएका रहेछन् । यो कुरो विधेयकको पृष्ठ १६ को दफा ७ सँग सम्बद्ध रहेको छ ।

नेपालका परम्परागत शिक्षामा गुम्बा शिक्षा, गुरुकुलमा पढाइने रुद्राभिषेक शिक्षा, मदरसा शिक्षाजस्तै बनाएर संस्कृत शिक्षालाई पनि राखेको देखिन्छ । यही संस्कृत शिक्षाले राम, लक्ष्मण, कृष्ण, बलराम, भीष्म, परशुराम जस्ता योद्धा उत्पादन गरेको थियो । नारद, वशिष्ठ, विश्वामित्र, लोमश गृत्समद, व्यास, आदिशंराचार्य परमहंस रामकृष्ण, विवेकानन्द, आबाल ब्रहृमचारी बालागुरु षडानन्द, स्वरूपानन्द सरस्वती, महेश योगी, डा.रामानन्द गिरि ज्ञानानन्द सरस्वतीजस्ता योगीसन्यासी उत्पादन गरेथ्यो । सीता, गार्गी, गायत्री, अच, स्वरा, मैत्रेयी, सरस्वती, विस्पला र घोषजस्ता नारीरत्न पनि यसै शिक्षाले उत्पादन गरेको थियो । स्वामी प्रपन्नाचार्य र गुरु फाल्गुनन्द पनि संस्कृत शिक्षाकै उत्पादन थिए । यिनलाई लर्ड मेकालेको उपनिवेशी शिक्षायोजनाले छोएको भए आजका सत्ताधारीभन्दा कम स्वनामधन्य हुने थिएनन् ।

अर्को कुरो लर्ड मेकालेको शिक्षापद्धतिमा भएकाभन्दा राम्रा कुरा भारतीय उपमहाद्वीपमा प्रचलित वैदिक शिक्षापद्धतिमा थिए । संस्कृत शिक्षामा आयुर्वेद संसारको जेठो चिकित्सा पद्धति छ । यो प्रविधिक शिक्षामा पर्छ । यसैगरी प्राविधिक धारका विधाहरू हुन् : वैदिक कृषि, वैदिक गणित, वनस्पतिशास्त्र, नाट्यशास्त्र (सिद्धान्त, अभिनय र संवादसहित नाट्य प्रदर्शन कला) सामवेद (गायनकला, संगीतसिद्धान्त र रियाज, वाद्यअभ्यास र सिद्धान्त, फलित ज्योतिष, ऋतुविज्ञान (मौसम विज्ञान) स्थापत्यशास्त्र (भवनविज्ञान) प्राकृतिक चिकित्सा, कर्मकान्ड, वैशेषिक (सापेक्ष्यवाद) भारद्वजको ‘यन्त्रसर्वस्व’ जस्ता विधा प्राविधिक धारका विधा हुन् ।

यिनले विद्यार्थीलाई कमाउँदै पढ्दै (अर्निङ एण्ड लर्निङ)को अवसर दिन्छन् । वेदमा भएको विज्ञानलाई प्रयोगशालामा प्रयोग गर्ने र कक्षामा व्याख्या विश्लेषण गरेर पढाउने हो भने आजको फिजिक्स, क्वान्टम फिजिक्सका कुरा वेदमा छन् । योग विज्ञान यसलाई कसैले (जीवनविज्ञान, लाइफसाइन्स्) भनेको देखिन्छ । यसलाई सिद्धान्त (दर्शन) व्यायाम (शारीरिक पक्षसँग सम्बद्ध) धारणा र ध्यान सूक्ष्म तत्वदर्शनसँग सम्बद्ध गरी तिनभागमा बाँडेर पढाउन सकिन्छ ।

मान्छेलाई भोगी त्यागी स्वार्थी परमार्थी बनाउने शिक्षाले हो । शिक्षा र वातावरणबाट सबैभन्दा धेरै मानव मस्तिष्क प्रभावित हुन्छ र चाँडो मानवीय दिमागले वातावरणलाई नै ग्रहण गर्दछ । अतः शिक्षा र वातावरण निर्माणमा सबैले ठीक ढंगले सोच्नु अति आवश्यक देखिन्छ । 

भारतका ऋषिमनका प्रधानमन्त्री मोदीका कारणले आजको विश्वलाई नै पातञ्जलयोग, हठयोग, तन्त्रयोग, ध्यानयोग र भावातीत योगले प्रभावित पारेको देखिन्छ । यस्ता कुरा पढाउनेतिर संस्कृत विश्वविद्यालयलाई सरकारले अभिप्रेरित गर्नुपर्ने ठाउँमा सुझ न बुझ हगन गौंडी पूज गरेको देखिन्छ । यसका विरुद्ध जसरी प्राथमिक तहकादेखि माध्यमिक तहसम्मका गुरुहरू जागेथे त्यसैगरी संस्कृत रक्षाका नाममा नानाभाँती गर्न भ्याउने संस्कृतका विद्वान्हरू कहाँ छन् ? ‘नहि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविश्यन्ति मुखे मृगाः’ जाग्नोस् गुरु हो जाग्नोस् । छिन्ने मूले नैव शाखा न पत्रम् होला है ।

सैद्धान्तिक धारमा पर्ने विधा हुन् : (क) वेद, (चारवटै) व्याकरण नव्य र प्राचीन दुवै, न्याय नव्य र प्राचीन दुवै, वैशेषिक (कणवाद या सापेक्ष्यवाद) सांख्य, वेदान्त दर्शन, मीमांसा पूर्वोत्तर दुवै । भारद्वाजको ‘यन्त्र सर्वस्व’ आजको (मेकानिकल इन्जिनियरिङ) यसलाई कक्षा र प्रयोगशालामा प्रयोग गराउँदै पढाउनुपर्दछ । सिद्धान्त ज्योतिष (यो विज्ञानको आधारभूमि हो) यसलाई लर्डमेकाले पद्धतिले म्याथेम्याटिक्स भनेको देखिन्छ । यो विज्ञान, व्यवस्थापन, मानविकी र शिक्षामा पनि रहेको देखिन्छ लर्डमेकाले पद्धतिमा । साहित्य, आयुर्वेदमा पनि आधुनिक विज्ञानमा जस्तै अनेकौं विधाउपविधा छन् । तिनलाई पनि मिश्रण र विभाजन गरेर आवश्यक्ता अनुसारका विधाको विकास गर्न सकिन्छ ।

यदि यसो नगर्ने हो भने अहिलेका कूपमण्डुके शासक त भोलि हट्लान् तर धेरै ढिलो भएर संस्कृत विधाका अनेकौं बीज कुहुन सक्छन् र पश्चिमतिर फर्केर गौरांगबाबुसँग सिक्नुपर्ने हुनसक्छ । आज जसरी योगलाई बिर्सेका हामीले ‘योगा’ सिक्नुपरेको छ त्यसैगरी केही दिनपछि ध्यान बिर्सेर मेरिटेसन सिक्न विवश हौँला । अहिलेका गिदीबोसे शासकले हामीलाई स्वव्यक्तित्वविहीन परावलम्बी बनाउने षड्यन्त्र त गर्दै छैनन् । जसरी कोट बाहिर जनै लाएर एक बाहुनलाई मानेर तमाम ब्राहृमणलाई कन्धने काठा भन्ने शासकले शिक्षा प्रयोजनका नाममा ल्याएका शिक्षाले आज हामी बेइमान्, घुसखोर, बलात्कारी, परावलम्बी, परमुखापेक्षी बनेका छौँ ।

जंगली र सत्ताभोगका लिप्सुले पनि हाम्रा मौलिक कुरालाई सखाप पारेर हामीलाई हाँसको चाल न कुखुराको चालको बनाउन लागेका त छैनन् ? भन्ने सोचेर बेलैमा सचेत नभए न्याउरी मारी पछुतो होला है गुरु हो । आफ्नै साधनस्रोतको विकास र पुख्र्यौली खानी उत्खनन् नगरिकन दुनियाँमा कोही पनि स्वावलम्बी बनेको उदाहरण देखिँदैन । अंग्रेजी या चिनियाँ भाषामा मात्रै ज्ञान, विज्ञान र दर्शन छ भन्ने लर्डमेकालेका उपनिवेशी दिमागबाट माथि उठौं । संसारका पाठ्यक्रम पढौँ राम्रा कुरा लिऊँ पनि तर अर्काको भारी नबोकौँ । कतिन्जेल हामी भाडाका टट्टु बनेर बस्ने ? लासले सन्तान कुरेर नकुहीकन बस्नुपर्ने त तपाईंहरू र कोटबाहिर जनै लाउने या नाम नखुलेको कालोपदार्थभक्षी दुवैका संयुक्त प्रयासले मुलुकलाई पु¥याउनुभएछ सुवासका महाप्रस्थानका बेला सबैले देखे ।

यो २० वर्षको उपलब्धि पनि भर्खरै आयो एशियाकै सबैभन्दा गरिब देश नेपाललाई बनाएरै छाड्नुभएछ । बधाई छ सर्वध्वंसी तपाईंहरूजस्ता शासकलाई । कालो पदार्थ खानेलाई हटाएर नागरिकलाई गैरनागरिक बनाउने आए । द्वारिकादेवीको चक्चकी सहन नसक्ने नेपालीका टाउकामा अन्तर्राष्ट्रिय भाउजू आइछन् । आहा ¤ नेपालीका दिन फिरेका ? यिनले बदलामा ल्याएका यी ख्यातनामा पात्रले देश कता लाँदै छन् ?
अपि प्रकृत नेपाल नमे रुचिः कदापि च ।
गौरांगा डरलरश्चेतौ जन्मजन्मान्तरौ प्रियौ ।।
मलाई यो प्रकृतिले भरिएको नेपाल हेर्न या यहाँ बस्न पटक्क रुचि छैन । मलाई त सेता हातगोडा भएका नाग र नागिनीसँगै डलर असाध्य प्यारा छन् भनेर संसदमा नै भाषण हाँक्ने जनशक्ति उत्पादनले हामी त्यो भारबाहक टट्टु बन्नेछौं जसले जाँतो सिलौटो बोकेको र श्रीखण्ड बोकेको भन्ने विभेद गर्न सक्दैन खुरुखुरु सिलौटेका सिलौटा बोकेर देशलाई कंगाल बनाइरहेका छौं । जसले पवित्रतम त्रिशूली र टुकुचाको विभेद गर्न सक्दैन । बहुदलीय व्यवस्थाका नायकले आज देशलाई बालबालिका र वृद्धवृद्धाको बस्ती किन बनाए ? भनेर प्रश्न गर्ने हो भने उत्तरमा सायद भन्नुपर्ने हुन्छ ‘लामो समय जेल, विदेश र लुकीछिपी बस्दा कहिले खान पाए कहिले पाएनन् ।

याे पनि पढ्नुहाेस्

युवा पुस्ताले चासो नदिँदा लोप हुँदै सराय नाच

त्यसैले मौका परेका बेला सात जन्मलाई खान पुग्ने गरी कमाए ।’ सा विद्या या विमुक्तये भन्ने शिक्षालाई छाडेर ‘सा विद्या या अहोरात्रं द्विकरेण गृहृणाति च’ । हिजो त्यसलाई विद्या भन्थे हाम्रा पुर्खा जसले विशिष्ट प्रकारले मुक्तत गराउँथ्यो । आज लर्ड मेकालेका पद्धतिले हामीलाई अहो रात्र उचित अनुचिततिर विचारै नगरी दुई हातले नभ्याए दाँतले पनि सोहोर्ने बनायो/सोहोर्छौं । जनता मारेर विदेशी बैंकमा राखेको धन तिमीहरूका सन्तानले भोग गर्न पाउने छैनन् अनि किन गर्छौं यस्तो अपकर्म ? मान्छेलाई भोगी त्यागी स्वार्थी परमार्थी बनाउने शिक्षाले हो । शिक्षा र वातावरणबाट सबैभन्दा धेरै मानव मस्तिष्क प्रभावित हुन्छ र चाँडो मानवीय दिमागले वातावरणलाई नै ग्रहण गर्दछ । अतः शिक्षा र वातावरण निर्माणमा सबैले ठीक ढंगले सोच्नु अति आवश्यक देखिन्छ ।