तिहार एक चिनारी

उत्सवको पर्वविशेषलाई तिहार भनिन्छ । मूलतः कार्तिक कृष्णपक्षको त्रयोदशीदेखि कार्तिक शुक्ल द्वितीयासम्मका पाँचदिनलाई यमपञ्चक अर्थात् तिहार भनिन्छ । यस समयमा काग, कुकर, लक्ष्मी पूजा, गाई पूजा, गोवद्र्धनपूजा, म्ह पूजाका साथै भाइटीकाका कार्य हुने गर्दछन् । यमपञ्चकमा मृत्युको देवता यमराज पनि आफ्नी बहिनी यमुनाकहाँ टीका लगाउन जाने भएकाले कालदण्डरूपी भयबाट रहँदैन भन्ने धार्मिक एवं लौकिक मान्यताका आधारमा यो पर्व हर्षोल्लासपूर्वक मनाइन्छ ।

सूर्य र विश्वकर्मा पुत्री संज्ञाका गर्भबाट जन्मिएका यमराज दक्षिण दिशाको रक्षक अर्थात् दिक्पाल हुन् । यिनको मुख्य काम पापीहरूलाई नरकको यातना दिएर पापबाट मुक्त गराउनु हो । यमराजको लोकलाई यमलोक भनिन्छ भने यिनले हातमा कालदण्ड लिएका हुन्छन् । यमराज र शनिश्चर दाजुभाइ हुन् । यमसम्बद्ध विषयवस्तु नै तिहारमा रहेने भएकाले यो समय यमपञ्चकका नामले पनि प्रसिद्ध छ ।

काग तिहार
कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीका दिन कागको पूजा गरिन्छ । कागलाई यमराजको दूतका रूपमा लिइन्छ । यसैले यमप्रीतिका निम्ति यमपञ्चकको पहिलो दिन कागको पूजा हुने गर्दछ । कागको पूजा गर्नुका विभिन्न कारण छन् । कागलाई यमराजको सन्देश सुनाउने यमदूतका रूपमा लिइन्छ । काग यमराजको अत्यन्त प्रिय भक्त पनि हो । यसैगरी हाम्रो समाजमा प्रचलित काकगवेषणा, काकन्याय, काकबलि आदि विविध शब्द कागसँगै सम्बन्धित छन् । काग तिहारकै दिन समुद्र मन्थनका बेला उत्पत्ति भएका आयुर्वेदका प्रवर्तक धन्वन्तरी ऋषिको सम्झनामा धन्वन्तरी दिवस पनि मनाइन्छ ।

कार्तिक कृष्णपक्षको औँशीका दिन मध्यरात्रिव्यापिनी (मध्यरात औँसी जुन दिन पर्छ उक्त दिन) आद्यमातृशक्ति महालक्ष्मी भगवतीको उपासना हुने गर्दछ । सम्पूर्ण देवताको अंगबाट प्रादुर्भाव भएकी कमलको आसनमा विराजमान देवीलाई महालक्ष्मी भनिन्छ । जसलाई त्रिगुणमयी प्रकृतिको नामले पनि पुकारिन्छ ।

कुकुर तिहार
कार्तिक कृष्णचतुर्दशीका दिन कुकुरको पूजा हुने गर्दछ । यस दिनलाई नरक चतुर्दशी पनि भनिन्छ । गृहरक्षकका रूपमा पनि कुकुरको पूजा हुने गर्दछ । कुकुरलाई पनि यमदूतका रूपमा लिइन्छ । कुकुर यमराजको अर्को प्रिय भक्त हो । विभिन्न अपराध गर्ने अपराधीहरू पत्ता लगाउने, अध्ययन–अनुसन्धान गर्ने कार्यमा कुकुरको विशेष भूमिका हुने गर्दछ । यसैगरी कुनै प्राकृतिक प्रकोप तथा दैवी विपत्ती हुने बेलामा पूर्वसूचना समेत कुकुरले दिने गर्दछ । कुकुरलाई भैरवको बाहन पनि भनिन्छ । यसैले कुकुर तिहारका दिन कुकुरलाई मन पर्ने खाना खुवाई फूल माला लगाएर कुकुरको पूजा गरिन्छ ।

लक्ष्मी पूजा
कार्तिक कृष्णपक्षको औँशीका दिन मध्यरात्रिव्यापिनी (मध्यरात औँसी जुन दिन पर्छ उक्त दिन) आद्यमातृशक्ति महालक्ष्मी भगवतीको उपासना हुने गर्दछ । सम्पूर्ण देवताको अङ्गाट प्रादुर्भाव भएकी कमलको आसनमा विराजमान देवीलाई महालक्ष्मी भनिन्छ । जसलाई त्रिगुणमयी प्रकृतिको नामले पनि पुकारिन्छ । महिसासुरको बध पनि यिनै देवीले गरेकी हुन् । विचित्र रूप, कान्ति एवं सौभाग्यले सुशोभित देवीका हजारौँ हात छन् । जसलाई अठारवटा हात भएकी देवीका रूपमा पूज गर्ने चलन छ । हातमा अक्षमाला, कमल, वाण, खड्ग, वज्र, गदा, चक्र, परशु (वञ्चरो), त्रिशूल, शङ्ख, घण्ट, पाश, शक्ति, दण्ड, ढाल, धनुष, पानपात्र र कमण्डलु विभूषित छन् । विशेषतः भगवती लक्ष्मीका आठ रूप रहेका छन् ।
१) आद्य लक्ष्मी
आद्य लक्ष्मी महालक्ष्मी हुन् । यिनको पहिलो अवतार भृगु ऋषिकी छोरीको रूपमा भएको थियो ।
२) धनलक्ष्मी
धन र वैभवबाट परिपूर्ण गर्नेे लक्ष्मीको एक रूप धन लक्ष्मीकोे हो । भगवान् विष्णुले पनि एकपटक कुबेरसँग धन उधारो लिनु परको थियो । उक्त समयमा धनलक्ष्मीले नै उक्त ऋणबाट मुक्त गराएको कथा पाइन्छ ।
३) धान्य लक्ष्मी
अन्नकी देवीलाई धान्यलक्ष्मी भनिन्छ । अन्न अनाजबाट प्राप्त हुने धनकी देवी धान्यदेवी हुन् । अन्नादि वस्तुको कल्याण गर्ने देवीका रूपमा धान्यदेवीलाई पूजा गरिन्छ ।
४) गज लक्ष्मी
पशु धनकी देवी गजलक्ष्मी हुन् । गजलक्ष्मीले भगवान् इन्द्रलाई सागरको गहिराइबाट धन झिक्न धनलक्ष्मीले मद्दत गरेको कथा पाइन्छ । पशु धनकी देवीको रूपमा गजलक्ष्मीको पूजा आराधना गरिन्छ ।
५) सन्तान लक्ष्मी
सन्तनको रक्षा गर्ने देवी सन्तान लक्ष्मी हुन् । सन्तानलाई पनि धन मानिन्छ । विशेषतः यिनी बाल बच्चाकी देवी हुन् । आयु प्रदान गर्ने देवीका रूपमा पनि यिनको आराधना गरिन्छ । दुई घोडा, एक तरवार, एउटा ढाल, दुई घडा र दुई हात अभय मुद्रा प्रदान गर्ने लक्ष्मीको काखमा एक बच्चा रहेको पाइन्छ ।
६) वीरा लक्ष्मी
युद्धमा शक्ति प्रदान गर्ने देवी वीरा लक्ष्मी हुन् । शक्ति रूपी धनकी देवीका रूपमा पनि यिनको उपासना हुने गर्दछ । वीरता प्राप्तिका निम्ति पनि यिनको उपासना हुने गर्दछ ।
७) विजया लक्ष्मी वा जाया लक्ष्मी
विजयाको अर्थ जीत हो । विजया लक्ष्मी जीतकी प्रतीक हुन् । जसलाई जाया लक्ष्मी पनि भनिन्छ । रातो वस्त्र लगाएकी, कमलको आसमा विराजमान हातमा हतियार धारण गरेकी विजया लक्ष्मीको स्वरूप बताइएको छ ।
८) विद्या लक्ष्मी
विद्याकी देवीलाई विद्या लक्ष्मी भनिन्छ । ज्ञान, कला, साहित्य एवं संगीतकी देवी साक्षत् सरस्वती हुन् । कमलमा बसेकी, चारहात भएकी, सेतो वस्त्र धारण गर्ने, दुई हातमा कमल र दुई हात वर मुद्रा प्रदान गर्ने देवीको स्वरूप बताइएको छ ।

सुख=सम्पत्ति र ऐश्वर्य अभिवृद्धिको मनोकामनासहित कार्तिक कृष्णऔंसीका दिन माता लक्ष्मीको विशेष रूपमा पूजा र अर्चना गरी आफ्ना दराज, सेफ, भण्डार आदिमा स्वस्तिक चिहृन अंकित गर्ने चलन रहेको छ । दीपावलीमा तमसोमा ज्योतिर्गमय अर्थात् अन्धकारबाट प्रकाशतर्फ लागि आफूलाई आत्मिक रूपमा सुख-सन्तोष प्रदान गर भन्ने यो दिन चेलीबेटीहरू भैलो खेलेर रमाइलो गर्ने चलन रहेको छ ।

गाई तिहार
लक्ष्मीको पूजा पश्चात् गाईको पूजा हुने गर्दछ । गार्ईलाई लक्ष्मीकै प्रतिरूप मानिन्छ । कुनै पनि धार्मिक वा सामाजिक संस्कार गर्नुअघि गाईको गोबरले घर-आँगन लिपपोत गर्ने, गाईको गहुँत सबैतिर छर्केर आफ्ना घर-कोठा-चोटा पवित्र तुल्याउने संस्कार छ । गाईका प्रत्येक अङ्गमा देवताको निवास रहेको हुन्छ ।

कार्तिक शुक्ल द्वितीयाका दिन दाजुभइको पूजा गरी भाइटीका पर्व मनाइन्छ । दीप, कलश, गणेशजीको पूजाका साथै अष्टचिरञ्जीवीको पूजा, यम यमुना पूजाका गरी दाजुभाइको दीर्घ आयु, आरोग्य र ऐश्वर्य प्राप्तिको कामना गर्दै भाइटीका पर्व मनाइन्छ ।

गोवद्र्धन पूजा
कार्तिक शुक्लप्रतिपदाका दिन गोवद्र्धनपर्वतको पूजा गरिन्छ । श्रीमद्भागवत्को कथाअनुसार गोवर्धन गोकुल नजिकै रहेको एक पर्वत हो । श्रीकृष्ण भगवान् गोकुलमा गोपालहरूसँग बस्ने गर्नुहुन्थ्यो । गोपालहरू देवताका राजा इन्द्रको पूजा गर्ने गर्दथे तर इन्द्र गोपालसँग रुष्ट थिए । भगवान् श्रीकृष्णले गोकुलवासीलाई केही नदिने इन्द्रको पूजा गर्नुभन्दा खनिज, घाँस, पानी, दाउरा दिने गोवर्धन पर्वतको पूजा गर्नु राम्रो हो भनी गोवद्र्धन पर्वतको पूजा गराउन थालनुभयो । यस्तोदेखि इन्द्र रुष्ट भए र वज्र प्रहार गरी घनधोर वर्षा गराए ।

यसपछि भगवान् श्रीकृष्णले उक्त गोबद्र्धन पर्वतलाई हातले उचालेर सोही पर्वतको आडमा गोकुलवासीलाई राखी उक्त वर्षाबाट बचाउनु भाये । यस्तो देखी इन्द्रको घमण्ड चूर्ण हुन्छ । यसपछि इन्द्रले पनि भगवान्समक्ष क्षमा याचना गरी नियमित वर्षा गराउन थाले, गोकुलवासीलाई कल्याण गर्न लागे । सोही समयबाट गोवद्र्धन पर्वतको पूजा गरिन्छ । यसैदिन नेवारी समुदायमा म्हपूजा गर्ने चलन पनि रहेको छ । यसै दिनबाट नेपालसम्बत्को नयाँवर्ष पनि आरम्भ हुने गर्दछ ।

भाइ तिहार
कार्तिक शुक्ल द्वितीयाका दिन दाजुभइको पूजा गरी भाइटीका पर्व मनाइन्छ । दीप, कलश, गणेशजीको पूजाका साथै अष्टचिरञ्जीवीको पूजा, यम यमुना पूजाका गरी दाजुभाइको दीर्घ आयु, आरोग्य र ऐश्वर्य प्राप्तिको कामना गर्दै भाइटीका पर्व मनाइन्छ । ओखरलाई यमराजको प्रतीक मानि ढोकामा फोडिन्छ । विमिरोलाई यमुनाको प्रतीक मानी पूजा गरिन्छ । यसका साथै कहिल्यै नसुक्ने तेलको घेरा लागाई दीर्घायुको कामना यस पर्वअन्तर्गत हुने गर्दछ । परापूर्वकालमा बहिनी यमुनाले यसै दिन दाजु यमराजलाई विशेष मान-सम्मान गर्दै भाइपूजा गरेको धार्मिक महत्व रहेको पाइन्छ ।

यमपञ्चकका पाँच दिन इन्द्रादि दश दिक्पालले बलि राजाका लागि आफ्नो राज्य छाड्ने कथा पनि पाइन्छ । यसरी तिहारलाई सांगीतिक रूपमा पनि मनाउने गरिन्छ । भैलो, देउसी खेली शुभकामना आदान-प्रदान गर्ने चलन पनि परा पूर्वकालदेखि चलिआएको पाइन्छ । यस अवसरमा दक्षिण एशियाका धेरै देशमा विशेषगरी भारत, नेपाल, भूटान र म्यानमारमा यो पर्व विभिन्न प्रकारले मनाउने गरेको पाइन्छ । धार्मिक एवं सांस्कृतिक दुवै पक्षको संगम यमपञ्चक तिहारको यहाँलाई हार्दिक मंगलमय शुभकामना ।