शेरबहादुरले राम्रो गरेनन् – यज्ञ अधिकारी

चरण प्रसाई

प्रा.डा.यज्ञप्रसाद अधिकारीको नाम धेरैले नसुनेको हुनसक्छ । त्यो स्वाभाविक हो किनभने उनले अवसर प्राप्त गर्दा पनि चर्चा बटुल्ने क्षेत्र रोजेनन् । विद्यार्थी कालदेखि राजनीतिमा लागे पनि राजनीतिक पहिचान बनाउँने सार्वजनिक पद खोजेनन् । आफ्नो बौद्धिकता तथा प्राज्ञिक अनुभवबाट समाज तथा राष्ट्रलाई भलो हुँने बाटो रोजे । जेल-नेल सहे तर निरंकुशता अघि घुँडा टेकेनन् । लोकतन्त्रप्रतिको आफ्नो दृढ विश्वासमा आँच आउँन दिएनन् । यसको सुदृढीकरण र स्थायित्व हासिल गर्ने अठोट लिए । निष्ठा तथा इमान्दारीताको जीवन चुने । असल नागरिक बनेर जीवन बिताउँने सोचे ।
यज्ञप्रसाद अधिकारीको अर्को पहिचान हो-जुझारूपना । उनको यो छवि विद्यार्थीकालदेखि नै स्थापित भएको हो । तत्कालीन प्रतिबन्धित नेपाली कांग्रेसको भ्रातृ संगठन नेपाल विद्यार्थी संघ (नेविसं) का एक निडर नेता बने । निरंकुश एवं एकतन्त्रीय पञ्चायत कालमा पनि प्रजातान्त्रिक आन्दोलनमा खुला रूपमा लागे । डर-त्रास नबोकी अघि बढे । जीवनलाई दाउमा राखेर संघर्षमा उत्रिए । किनभने नागरिकका आधारभूत अधिकार प्रजातन्त्रबाट मात्र प्राप्त हुन्छ भन्नेमा उनी विश्वस्त थिए ।

२०३३ सालमा स्वदेश फर्कनुअघि जननेता बीपी कोइरालाले राष्ट्रको नाममा गरेको राष्ट्रिय मेलमिलापको अपिलको पर्चा जोखिम मोलेर यज्ञले बाँडे । उनी गिरफ्तारीमा परे र नौ महिना जेल जीवन बिताए । २०४२ को सत्याग्रह र २०४६ को जनआन्दोलनको तयारीका क्रममा पनि पक्राउमा परी कारागार चलान भए ।

यसै सन्दर्भमा २०३३ सालमा स्वदेश फर्कनुअघि जननेता बीपी कोइरालाले राष्ट्रको नाममा गरेको राष्ट्रिय मेलमिलापको अपिलको पर्चा जोखिम मोलेर बाँडे । त्यस क्रममा उनी गिरफ्तारीमा परे र नौ महिना जेल जीवन बिताए । त्यसैगरी २०४२ सालको सत्याग्रह र २०४६ को जनआन्दोलनको तयारीका क्रममा पक्राउमा परी कारागार चलान भए । उनलाई थाहा थियो-यी कुनै पनि घटनामा उनलाई मृत्युदण्ड समेत हुनसक्ने थियो । तर, तत्कालीन निरंकुश शासकसँग अधिकारीले सम्झौता गरेनन् र झुकेनन् पनि । जब कि पञ्चायती शासनमा मृत्युदण्डको व्यवस्था थियो । प्रजातन्त्रको पुनर्बहाली र २०४७ सालको संविधान जारी भएदेखि मात्र यसको उन्मूलन भएको हो ।

विभिन्न प्राज्ञिक संस्थाहरू मध्ये प्रा.डा.अधिकारीको नाम स्थानीय विकास प्रशिक्षण प्रतिष्ठानसँग पनि जोडिएको छ । उनी त्यस संस्थाको कार्यकारी निर्देशकको अभिभारा लिएर आफ्नो प्राज्ञिक ज्ञान तथा दक्षता स्थानीय सरकारको सुदृढीकरणमा लगाउने सोच बनाए । स्थानीय सरकार सबल र सक्षम भएमात्र लोकतन्त्रको जग बलियो हुने उनको विश्वास हो । मेरो चिनजान यही क्रममा उनीसँग भएको हो । जब म यस संस्थाको विश्वसनीयता एवं क्षमता अभिवृद्धिका लागि डेनिस साहयोगअन्तर्गत एक परामर्शदाता थिएँ ।

स्मरण रहोस् स्थानीय विकास प्रशिक्षण प्रतिष्ठान पञ्चायत कालमा पञ्चायत विकास प्रशिक्षण केन्द्र भनेर चिनिन्थ्यो । त्यसको उद्देश्य पञ्चायती व्यवस्थालाई सुदृढ पार्ने एक सरकारी निकाय थियो । तत्कालीन स्थानीय विकास मन्त्रालयको आदेशमा चल्ने गरेको थियो । यसका कर्मचारी पञ्चायती व्यवस्थाका समर्थक मानिन्थे तर वास्तविक स्थिति फरक पनि थियो । त्यहाँका सबै कर्मचारी पञ्चायतबाट प्रेरित थिएनन् । कतिपय तत्कालीन राजनीतिक व्यवस्थाभन्दा व्यावसायिकतामा विश्वास राख्थे । अलग राजनीतिक विचार बोकेका समेतले परिवारिक जिम्मेवारीका लागि त्यसमा जागिर खाएका थिए ।

महिलाहरूको आर्थिक तथा सामाजिक क्षमता अभिवृद्धिमा यस संस्थाअन्तर्गतको महिला विकास प्रशिक्षण केन्दले मुलुकभर महिला-चेतनाको एक नयाँ लहर फैलाएको उदाहरण छ । राजनीतिक रंग नदिई असल काम हुनसक्छ भन्ने उदाहरण बनेकी थिइन यसको नेतृत्वमा रहेकी तत्कालीन उपसचिब चाँदनी जोशी । उनको यो अनुभव संयुक्त राष्ट्र संघमार्फत दक्षिण एसियालगायत विश्वमञ्चमा पु¥याउँन सफल भइन् । उनको कुशलताले युवाहरूको अन्तर्राष्ट्रिय संस्था नेपाल जेसिजले प्रशिक्षण क्षेत्रमा निकै ठूलो फड्को मार्न सफल भएको हो ।

सन् १९८३ मा उपसचिब भएकै बेला उनी नेपाल जेसिजकी राष्ट्रिय अध्यक्षमा निर्वाचित भइन् । त्यसबेला सामजिक सेवा राष्ट्रिय समन्वय परिषदकी अध्यक्ष शक्तिशाली बडामाहारानी ऐश्वर्य राज्यलक्ष्मीदेवी शाहा थिइन् । पञ्चायतको पृष्टपोषक परिषद्को सदस्यताबारे जेसिजमा ठूलो विवाद थियो । चाँदनी अध्यक्ष भएपछि ऐश्वर्यले जेसिजलाई परिषदमा दर्ता गराउन सजिलो हुने आँकलन गरेकी थिइन् । सबै बोर्डका सदस्यसहित उनलाई दरबारमा बोलावट भयो । जेसिजलाई परिषद्मा दर्ता गर्न दबाब दिइन् । तर, चाँदनीले नम्रतका साथ ‘जीउ–धन सरकारको’ भनेर जेसिज परिषद्को हिस्सा हुन नसक्ने तर्क राखिन, रानीसँगको आम्नेसाम्ने छलफलमा । यस अडानबाट आफ्नो जागिर तथा परिवारिमा हुनसक्ने जोखिम मोल्न तयार भइन् तर सिद्धान्तमा सम्झौता गरिनन् उनले ।

२०४६ मा प्रजातन्त्र पुनर्वाहालीपछि प्रशिक्षण केन्द्रलाई स्वयात्त संस्था बनाउने कृष्णप्रसाद भट्टराई सरकारले निर्णय ग¥यो । यसको पहिलो कार्यकारी निर्देशक मधुनिधि तिवारी बने । उनको ‘डिजाइन’ मा संगठनिक ढाचा र प्रतिष्ठानको क्षमता अभिवृद्धिका कार्यक्रम अघि बढाए । प्रजातान्त्रिक प्रणालीको चेतना स्थानीय तहसम्म पुर्‍याउन स्थानीय निकायको प्रथम चुनावपछि तिवारी जुटे । निदरल्याण्डको स्थानीय तहको छाता संगठन ‘नालाड्’ले ‘कृयाशील स्थानीय प्रजातन्त्र’ (फङ्सनिकलोकल डिमोक्रेसी) कार्यक्रमअन्तर्गत सहयोग गर्‍यो । यसलाई मूर्तरूप दिन नेपालीका तर्फबाट नारायण खड्का, विनोदकुमार भट्टराई, श्याम भुर्तेल, श्रीहरि अर्याल, शान्त खड्का, गेहेन्द्र मल्लको विशेष योगदान थियो ।
यस कार्यक्रमअन्तर्गत बाहृय अल्पकालीन प्रशिक्षक समेतका सहकार्यमा काभ्रेलगायत पाँच जिल्लामा ‘पाइलट प्रोजेक्ट’ अघि बढ्यो र सफल भयो पनि । काभ्रे जिल्लाको एक टिममा म (बाहिरबाट), माधवप्रसाद शर्मा र विमला अमात्य थियौं । २०४६ को आन्दोलनसँगै मेरो झापाको बसाइका बेला तत्कालीन झापा केन्द्रका प्रमुख बालचन्द्र अर्यालले बाहृय प्रशिक्षकमा मेरो नाम सिफारिश गरेर यसको एक हिस्सा बन्न अवसर दिए । यस अभ्यासबाट नयाँ तथा खुला राजनीतिक परिवेशमा त्यहाँका प्रशिक्षकहरूको आत्माविश्वास बढायो । पछिल्ला चरणमा यस प्रतिष्ठानको क्षमता अभिवृद्धिमा स्थायी प्रशिक्षक उद्धवप्रसाद कोइरालाको भूमिका उल्लेखनीय रहृयोे । सिन्धुलीमा कांग्रेस भएबाट उनका परिवारका एक सदस्य वशिष्ट कोइरालालाई माओवादीले अपहरण गरी हत्या गरेका थिए ।

उमासँगको दाम्पत्य जीवन असफल भएपछि प्रा.अधिकारी भुवन थपलियासँग विवाह बन्धनमा बाँधिए । भुवनको आगमनबाट उनले नयाँ जीवन पाएको अनुभूति गरेका छन् । उनको जीवनमा भुवन नभएकी भए २०७५ सालदेखि ‘ब्रेन स्ट्रोक’ समेतबाट अचेत अवस्थामा लामो समय थलिएपछि सायद बिउँतने थिएनन् होला ।

‘स्थानीय सरकार’ को अवधारणा यिनै अभ्यासको परिणाम मानिन्छ । यसलाई अघि बढाउने कार्यमा प्रमुख भूमिकामा स्थानीय तहको राजनीतिक बृत्तमा ‘डेनिडाका नेता’बाट (डेनमार्क सहयोग) चिनिएका डा.हिक्मत बिष्टको विशेष भूमिका रहेको मानिन्छ । कृष्णलाल सापकोटा, कृष्णप्रसाद सापकोटा, ऋषिराज लुमसाली, नारायण कोइराला, डोरमणि पौडेल, माधव पौडेल, राजेन्द्र पाण्डेसमेतले यस अवधारणालाई राजनीतिक अभियान बनाए । स्थानी यतहका छाता संगठन गाउँ विकास महासंघ, जिल्ला विकास महासंघ र नगर पालिका महासंघको यिनैका प्रयासमा गठन भयो । स्थानीय सरकारको अवधाराणालाई संस्थागत गर्नमा डा.अधिकारीको पनि योगदान थियो । यसलाई राजनीतिक अधिकारका साथै वित्तीय स्वयत्तता पनि प्रदान गर्नुपर्छ भनेर वकालत गर्ने व्यक्तिमध्ये एक थिए उनी ।

राजनीतिक तथा प्रज्ञिक क्षेत्रमा विशेष योगदान पुर्‍याए पनि पहिलो वैवाहिक सम्बन्ध भने डा.अधिकारीको सुखद् रहेन । राजनीतिक सहयात्री उमा रेग्मीसँग विवाह भयो तर लामो समयसम्म टिकेन । महिला अधिकारवादी राजनीतिक नेतृका रूपमा स्थापित भएकी पात्र हुन् उमा । चितवनलगायत विभिन्न जिल्लामा महिलाहरूको आर्थिक तथा समाजिक विकासमा उनको उल्लेखनीय योगदान छ । महिला हक–अधिकारका लागि सडक र सदन दुवै तताइन् । कहिलेकाँही भावनामा बग्ने नेतृ पनि हुन् उनी ।

हाम्रो मुलुकमा २०४७ को संविधानदेखि ‘मृत्युदण्ड’ उन्मूलन भएको छ तर सदनमा ‘बलत्कारीलाई फाँसी दिनुपर्छ’ भन्ने माग उनले राखिन् । जबकी ‘मृत्युदण्ड’ शब्द मानव अधिकारको शब्दकोषमा हुँदैन । प्रा.अधिकारीले राजनीतिक यात्रामा विश्राम लिए पनि उमाको यात्रा भने अझै जारी छ, नेपाली कांग्रेसकी नेतृका रूपमा । संविधान सभासद, प्रतिनिधिसभा सदस्य र सचेतक हुँदै ज्येष्ठ नागरिक, बालबालिका तथा महिलामन्त्री समेतको कार्यभार उनले सम्हालिसकेकी छन् ।
उमासँगको दाम्पत्य जीवन असफल भएपछि प्रा.अधिकारी भुवन थपलियासँग विवाह बन्धनमा बाँधिए । भुवनको आगमनबाट उनले नयाँ जीवन पाएको अनुभूति गरेका छन् । नवजीवनदाताका रूपमा भुवन रहेको उनी मान्दछन् । उनको जीवनमा भुवन नभएकी भए २०७५ सालदेखि ‘ब्रेन स्ट्रोक’ समेतबाट अचेत अवस्थामा लामो समय थलिएपछि सायद बिउँतने थिएनन् होला । अझ पनि स्पष्ट बोल्न र हिँड्डुल गर्न नसक्ने स्थितिमा भए पनि प्रा.अधिकारी मुलुकको राजनीतिक बेथितिप्रति चिन्ता लिन्छन् । अचेत अवस्थाबाट बिउँतिदा उनको पहिलो वाक्य थियो-शेरबहादुरले राम्रो गरेनन् ।

किनभने, नेपालमा लोकतन्त्रको भविष्य कांग्रेसको गतिविधिसँग गाँसिएको उनको विश्वास छ । लोकतन्त्रको स्थायीत्व र विश्वस्नीयता निर्माण गर्न कांग्रेस चुकेकोमा उनको मन कुँडिएको छ । यो व्यवस्था उत्कृष्ट हो भनी फलाकेरमात्र पुग्दैन, व्यवहारमा अब्बल देखनुपर्ने मान्यता राख्छन् तर त्यसो भएको छैन । जनतामा लोकतन्त्रप्रतिको भरोसा टुट्न थालेको छ । शेरबहादुर देउवा नेतृत्वको कांग्रेसले गठबन्धन नगरी राजनीति नचल्ने अडानमा पार्टीका मूल्य-मान्यता भुलेको छ । लोकतान्त्रिक समाजवाद विचारका पक्षपाती अधिकारी यसप्रति दुखित छन् । तथापि लोकतन्त्रको विकल्प ‘सबल लोकतन्त्र’ हुनेमा उनी विश्वास राख्छन् । cprasai@gmail.com