दशैँ पर्वको आध्यात्मिक आयाम

✍️ सरोज भट्टराई

आध्यात्मिक, सांस्कृतिक र व्यावसायिक महत्व बोकेको महान् चाड दशैँको बीचमा हामी छौं । यो सुरु हुने बित्तिकै, भीडहरू सपिङ मल र बजारहरूमा भेला हुन्छन्, उत्सुकतापूर्वक मोलतोलको खोजी गर्छन् । यो समय हो जब व्यापारीहरूले ग्राहकहरूलाई आकर्षक अफर र छुटहरू प्रलोभन दिन्छन् । अप्रतिरोध्य तानबाट उत्साहित, ग्राहकहरू, फलस्वरूप, सामानहरूमा स्प्लर्ज गर्न उदारतापूर्वक आफ्नो वालेट खोल्छन्- जसमध्ये धेरैलाई उनीहरूलाई आवश्यक नहुन सक्छ । अन्य समयमा चिसो बिक्री देख्ने व्यवसायहरूले पनि यस समयमा सामान्यतया तीव्र व्यापारको आनन्द लिन्छन् । यही कारणले गर्दा धेरैले वर्षको यस अवधिलाई किनमेल गर्ने समयसँग जोड्न आएका छन् जब बजारहरू पैसाले भरिएको हुन्छ ।

दशैँले आर्थिक उछाल ल्याउँछ किनभने मानिसहरू यात्रा, किनमेल, खाना र अनुष्ठानहरूमा पैसा खर्च गर्छन् । व्यवसायहरू, विशेषगरी कृषि र खुद्रामा, यो चाडको अवधिमा उच्चतम मागको अनुभव गर्दछ । आध्यात्मिक उत्पत्ति भए तापनि पछिल्ला दुई पक्षहरूले हालका वर्षहरूमा यसको आध्यात्मिक पक्षहरूलाई ओझेलमा पारेको देखिन्छ । बदलिँदो समयको साथमा रहने प्रयासले यी परिवर्तनशील बालुवाहरूलाई परिभाषित गर्न सक्छ, तर आध्यात्मिक पक्षले समान महत्व राख्छ । सांस्कृतिक पक्षमा, यस समयमा चंगा उडाउने एक लोकप्रिय सांस्कृतिक गतिविधि हो, जुन अनुकूल मौसमको लागि देवताहरूलाई सन्देश पठाउने माध्यम मानिन्छ । साथै, गाउँ र शहरहरूमा ठूला बाँसका झुलाहरू स्थापना गरिएका छन्, जसले सामुदायिक भावना र बाल्यकालमा उदासीन पुनरागमनको संकेत गर्दछ । दशैँ पनि मनसुनको अन्त्य र फसलको सिजनको सुरुवातसँग मेल खान्छ, प्रजनन् क्षमता, प्रचुरता, र ग्रामीण नेपालको धेरैजसो कृषि जीवनशैली मनाइन्छ ।

सामाजिक बन्धन
मानिसहरूले नयाँ लुगा लगाउँछन्, उपहार आदानप्रदान गर्छन्, र आफ्नो घर सफा र नवीकरण गर्छन् । यो भौतिक नवीकरणको समय हो, नयाँ सुरु गर्ने विचारको प्रतीक हो । दशैँ भनेको पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धको पनि हो । परिवारका सदस्यहरू भेला हुन र आफ्नो पूजनीय देवताको पूजा गर्न आफ्नो पैतृक भूमिमा फर्किन्छन्, उनीहरूको साथै वंशको रक्षा गर्न मानिन्छ । कोही विदेशबाट पनि चाडपर्वमा सहभागी हुन आउँछन् । घरका ठूलाबडाले टीका (चामल, दही र सिन्दुरको मिश्रण) र जमरा (पवित्र जौको घाँस) दिएर परिवारका साना सदस्यहरूलाई आशीर्वाद दिन्छन् । यी समृद्धि, सुस्वास्थ्य र दीर्घायूको प्रतीक हुन् । अनुष्ठानहरूले हाम्रो समाजमा एल्डरहरूलाई कसरी सम्मान र उच्च सम्मान गरिन्छ र अन्तरपुस्ताको सम्बन्धलाई सुदृढ गर्नका लागि लामो बाटो जान्छ भन्ने कुरालाई जोड दिन्छ । बोकाको मासु (देवीलाई बलि चढाइएको), सेल रोटी (एक चामलको पिठो डोनट), र अन्य स्वादिष्ट खानाहरू जस्ता विशेष खानाहरूका साथ यो भोजहरू द्वारा चिन्हित गरिएको छ । छिमेकीहरूसँग खाना साझा गर्नु एक प्रमुख सांस्कृतिक विशेषता हो । दशैँ भनेको परिवार र समुदायहरूमा आध्यात्मिक नवीकरण पनि हो, मानिसलाई प्रार्थना, आशीर्वाद र भोजहरूका लागि एकसाथ ल्याउने । तर, कोभिड-१९ को महामारीपछि यो पर्वमा ठूलो परिवर्तन आएको छ । जति बेला उत्सव मनाउने समय थियो, त्यो अहिले झन्झटिलो बन्दै गएको छ । पछिल्ला चार वर्षमा, बढ्दो दुःखले धेरैका लागि उत्सवलाई प्रभावित बनाएको छ ।

२०२२ मा, देश महामारीबाट बाहिर निस्कन खोज्दै गर्दा, त्यसपछिको रुस–युक्रेन युद्धले इन्धन र सामानको मूल्य गगनचुम्बी पठायो, दैनिक आवश्यकता किन्न नसकिने बनायो । दुई वर्ष पछि, दुई घटनाहरूको सुस्त प्रभावले हामीलाई असर गरिरहेको छ, यद्यपि हालका दिनहरूमा तेलको मूल्यमा गिरावट र मुद्रास्फीतिमा आएको गिरावटसँगै चीजहरू सुधार हुन थालेका छन् । त्यसपछि सेप्टेम्बरको अन्त्यतिर विरलै देखिने-पहिलेको वर्षा र त्यसपछिको विनाशकारी बाढी र पहिरो आयो । १४ जिल्लालाई प्रकोपग्रस्त घोषणा गरिएको छ भने लाखौं प्रभावित भएका छन् । सयौंले ज्यान गुमाएका छन्, र दर्जनौं अझै बेपत्ता छन् । हजारौं घरबारविहीन भएका छन् । मामिलाहरूलाई अझ नराम्रो बनाउँदै, धेरै महत्वपूर्ण सडक गुफामा परेका, काटिएका वा बगेका छन्, जसले लाखौंलाई यात्रा गर्नबाट रोकेको छ । विनाशमा आफ्ना प्रियजन गुमाउनेहरू अहिले शोकमा छन् । समग्रमा, विनाशकारी घटनाले चाडपर्वको अन्यथा रमाइलो वातावरणमा छायाँ परेको छ ।

कठिनाइहरूको यस क्रमको बीचमा, दशैँको गहिरो आध्यात्मिक आयामहरूको लाभ उठाउँदा हामीलाई सामना गर्न बल र लचिलोपन दिन सक्छ । यो पर्वले दुष्ट (अधर्म) माथि राम्रो (धर्म) को विजयको सम्मान गर्दछ, देवी दुर्गाको राक्षस महिषासुरमाथि विजयको प्रतीक हो । पहिलो नौ दिन (नवरात्रि) मा दुर्गाका विभिन्न रूपहरूको पूजा गरिन्छ, शक्ति, समृद्धि र दुष्ट शक्तिहरूको विनाशका लागि प्रार्थनाको साथ । महिषासुरलाई मार्ने दुर्गाको कथाले नकारात्मक शक्ति र अहंकारको पराजयलाई संकेत गर्छ, जसले मानिसहरूलाई दुःख र आफ्नै कमजोरीमाथि विजय प्राप्त गर्न मनन गर्न प्रेरित गर्छ । पशु बलिहरू (बढ्दो रूपमा खारेज हुँदैछ) वा प्रतीकात्मक विकल्पहरू, जस्तै फल र फूलहरू, देवताहरूको सम्मान गर्न र तिनीहरूको सुरक्षा खोज्न बनाइन्छ । यी अनुष्ठानहरूले मन, आत्मा र वातावरणलाई नकारात्मक ऊर्जा उन्मूलन गर्ने विश्वास गरिन्छ ।

भित्री प्रतिबिम्ब
धेरै व्यक्तिहरूले यो समयलाई भित्री प्रतिबिम्ब, नवीकरण, व्यक्तिगत आत्मनिरीक्षण, प्रार्थना गर्ने, र आफ्नै भित्री लडाइँहरूमा मध्यस्थताको लागि भित्र जान प्रयोग गर्छन् । दशैँले हामीलाई लोभ, क्रोध, ईष्याजस्ता नकारात्मक भावनाबाट सफा गर्न र करुणा, नम्रता र सत्यलाई अँगाल्न प्रोत्साहन दिन्छ । मानिसहरूले नौ दिनमा देवी दुर्गाको पूजा गर्दै व्रत बस्छन् । विभिन्न क्षेत्रहरूले विभिन्न रीतिथिति पछ्याउँछन्, विशेष पूजा र अनुष्ठानहरू प्रत्येक दिन समर्पित छन् । दशैँको रूपमा चिनिने दशौं दिनमा यो पर्वको समापन हुन्छ, र दानव राजा रावणमाथि भगवान रामको विजयको प्रतीक पनि हो । नवरात्रिले नारी ऊर्जा (शक्ति)लाई जोड दिन्छ, यसको बल, शक्ति, आध्यात्मिकता मनाउँदै, भित्री शुद्धिमा ध्यान केन्द्रित गर्दछ, अहंकारमाथि आत्माको विजय र ईश्वरीय स्त्री ऊर्जाको अवतार । यो ऊर्जा ब्रहृमाण्डमा सृष्टि, संरक्षण र विनाशका लागि जिम्मेवार आदिम ब्रहृमाण्डीय ऊर्जा हो । गुड्स दुर्गा, शक्तिको प्रतिनिधित्व गर्दै, नवदुर्गा भनेर चिनिने नौ रूपहरूमा प्रकट हुन्छ, प्रत्येक एक विशेष गुण वा शक्तिसँग सम्बन्धित छ । आध्यात्मिक रूपमा, नवरात्रिले आफूभित्रको ईश्वरीय नारीको आराधनाको प्रतीक हो, भित्री कमजोरी र शोकलाई हटाउन शक्ति र मार्गदर्शन खोज्छ ।