धार्मिक राजनीतिले निम्त्याउने विनाशकारी मार्ग

धर्ममा जब राजनीतिक गन्ध सुरु हुन्छ, जब धर्मगुरुले नै हतियार पदर्शन गर्दै धार्मिक सन्देश सुरु गर्न थाल्छन्, सामाजिक सञ्जालहरू उच्छृंखल बन्दै जान्छन्, सामाजिक विचलन देखा पर्न थाल्दछ । त्यसले देशको मात्रै नभएर नागरिकको मनस्पटलमा समेत अराजकता सिर्जना हुन थाल्छ । धर्म आस्था र विश्वास हो, हरेक नागरिकबीचको सहिष्णुता पनि हो तर धर्मको नाममा गरिने राजनीतिले समाजमा द्वन्द्वको बीजारोपण गर्दछ । स्वभावैले बहुमतले अल्पमतको हुर्मत लिने प्रवृतिको विश्व इतिहास धेरै लामो छ । संसारका धेरै प्रकारमा धर्महरू मानिन्छन् ।

जब धर्मलाई अतिवादी सोच र शासन व्यवस्थासँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ तब त्यसखाले प्रवृत्तिले मानवजातिलाई नरसंहारको बाटोमा उद्धेलित गर्न सहयोग गर्न थाल्छ तब त्यसले देशको अवस्थालाई निक्र्याेल गर्नु जरुरी हुन्छ । राज्यका आधारभूत तत्वमध्ये भौगोलिक अवस्था मात्रै नभएर धार्मिक तथा सांस्कृतिक अवस्था पनि एक हो तर धर्म र राजनीति फरक कुरा हुन् । हुन त बेलायत साम्राज्य कुनै समय धर्मको नाममा परिचालित थियो त्यो धेरै समय टिक्न सकेन । राजनीति र धर्मलाई जोडेर हेर्न मिल्दैन । देश र जनताको हितका खातिर गरिने राजनीतिलाई सही मार्गमा डोहोर्‍याउन सकिएन भने त्यसले धार्मिक हिंसातर्फ उन्मुख गर्न मद्दत पुग्दछ । एकातिर राजनीतिक दलहरू नै धार्मिक एजेण्डा बोकेर राजनीति गर्ने र जनतामाझ भम्र सिर्जना गर्ने कार्यले देशको कुनै पक्षको भलो गर्दैन ।

नेपालमा पनि पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जाल नियन्त्रणबाहिर जान थालेको देखिन्छ । यसले समाज, परिवार र मुलुकमा नै असहिष्णुताको विष फैलाउन थालेको छ । समाज विखण्डनतर्फ उन्मुख हुँदै गएको भान हुन्छ । यसका लागि सरकार चनाखो, सुसूचित र सुसज्जित हुनु जरुरी हुन्छ ।

नेपालको संविधान २०७२ अनुसार नेपाल एक धर्मनिरपेक्ष राज्य हो जहाँ सबै धर्मलाई समान रूपले हेर्ने तथा संरक्षण गर्नु आवश्यक ठानिन्छ । पछिल्लो समयमा एकातिर जातीय द्वन्द्वले विकराल रूप लिँदैछ भने अर्कोतिर नेपालगञ्ज, धरानलगायत क्षेत्रमा असामान्य परिस्थितिको सिर्जना हुन थालेको छ जसले कुनै पनि पक्षको भलो गर्दैन । सयौं वर्षदेखि मिलेर बसेको समाजलाई खलबल्याउने कार्यले कसैको पनि हित गर्दैन । नेपालको शासकीय इतिहासलाई हेर्ने हो भने विसं २००७ सालअघि नेपालमा जहानिया राणा शासन थियो । २००७ सालकै फागुन ७ गते नेपालमा प्रजातन्त्र आयो जसले जनतामा थोरै भएपनि आशाको किरण जगाउन थाल्यो तर त्यो केन्द्रमा मात्र सीमित भयो ।

सात दशकमा नेपालले पञ्चायतदेखि राजाको सक्रिय शासन व्यवस्था, र गणतान्त्रिक शासन व्यवस्थाको अभ्यास गर्दै आएको छ । व्यवस्था र व्यवस्थामा रहेर शासन गर्नेहरूको प्रवृत्तिमा केही समस्या नभएको होइन तर तर त्यसको बुझाइमा भने गलत कुरा हावी हुन थालेको छ । सबै धर्म आफैंमा बराबर छन्, महत्वपूर्ण पनि छन् तर यसको गलत बुझाइ र गलत व्याख्याले समाजमा राम्रो सन्देश जाँदैन । देशमा धार्मिक अतिवादको विकास हुनु पनि गलत हो । समाजमा द्वन्द्व सिर्जना भएपछि, समाज गृहयुद्धको विकास भएपछि त्यसको प्रत्यक्ष असर जनताको धर्म, संस्कृति र जातीय अवस्थामा पर्न थाल्छ । विकराल रूप लिँदै गएपछि त्यसले समाजमा द्वन्द्व सिर्जना हुन थाल्दछ ।

विज्ञान र प्रविधिले फड्को मारेसँगै पछिल्लो दशकमा विश्वसँगै नेपालमा पनि धेरै परिवर्तनहरू भएका छन् । प्रविधिको विकाससँगै संसार सानो बनेको छ । अझै सामाजिक सञ्जालको विकासले यसलाई थप सहज बनाइदिएको छ । पछिल्लो समयमा भएको सामाजिक सञ्जालको अतिविधि प्रयोगका कारण यसले समाजमा सकरात्मक मात्रै नभएर नकरात्मक प्रभावसमेत पार्न थालेको छ । सामाजिक सञ्जालको प्रभावकारी नियमन गर्ने कानुनी व्यवस्था तथा पूर्वाधारको विकास नभएको अवस्थामा देशमा अतिवादीहरूले धर्म तथा धार्मिक क्रियाकलाप राजनीति प्रवेश गराउन थालेका छन् जुन विल्कुलै गलत छ ।

सामाजिक सञ्जालका विभिन्न माध्यम फेसबुक, ट्वीटर, टिकटक, इन्स्ट्राग्राम, युट्युब आदि दर्जनौं प्लेटफर्मको सही प्रयोग नहुँदा मान्छे असामाजिक बन्दै गएको छ । सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग गरेर गलत सूचना फैलाउनेदेखि ठगी र आपराधिक घटनाहरू समेत भइरहेका छन् । यो समस्या विश्वव्यापी रूपमै देखिएको छ । नेपालमा पनि पछिल्लो समय सामाजिक सञ्जाल नियन्त्रणबाहिर जान थालेको देखिन्छ । यसले समाज, परिवार र मुलुकमा नै असहिष्णुताको विष फैलाउन थालेको छ । समाज विखण्डनतर्फ उन्मुख हुँदै गएको भान हुन्छ । यसका लागि सरकार चनाखो, सुसूचित र सुसज्जित हुनु जरुरी हुन्छ ।

सामाजिक सञ्जालमै धार्मिक आस्थामाथि चोट पुग्ने गरी स्टाटस राखेपछि नेपालगञ्ज अहिले अशान्त छ । प्रशासनले कफ्र्यु लगाएर स्थिति नियन्त्रणमा लिनुअघि नेपालगञ्जमा तनाव बढेको थियो देशको संविधानले प्रस्तावनामै मुलुकलाई बहुजातीय, बहुभाषिक, बहुधार्मिक, बहुसांस्कृतिक राष्ट्र भनेर गौरवका साथ परिभाषित गरेको छ  । धार्मिक-सामाजिक सद्भाव र सहिष्णुता हामी नेपालीको पहिचान पनि हो  ।

तर, केही समययता नेपालीको आम स्वभावविपरीत सामाजिक सद्भाव भड्काउने खालका गतिविधिको साथै धर्मलाई राजनीतिक अस्त्र बनाउने प्रवृत्तिको विकास भएको छ जसले मुलुकलाई फाइदा गर्दैन । सामाजिक सद्भाव भड्काउँदै त्यसको आधारमा राजनीतिक अभीष्ट पूरा गराउने चालले देश सञ्चालनको उपयुक्त नीति निर्माण हुन सदैन फस्वरूप देशको विकासमा बाधा पुग्न थाल्दछ । धार्मिक सद्भावका लागि राज्यले कफ्र्यु लगाउनु हाम्रै समाजका लागि विडम्बनको विषय हो  । धरानलगत्तै मधेसको सर्लाही र अहिले नेपालगञ्ज  सद्भाव कायम गर्न डेढ महिनायतामात्र तीन सहरमा सुरक्षा मापदण्डमै सुधार गर्नुपर्ने अवस्थाले देशको पछिल्लो परिस्थिति चित्रण गरेको छ । कोशी प्रदेशको नामको विषयलाई लिएर महिनौंदेखि आन्दोलन चलिरहेको अवस्था छ । समाजको विकासमा स्थानीय प्रशासन, राजनीतिक दल र नागरिक समाजको सहजीकरण आवश्यक छ ।

कुनै समय पूर्वराजाहरूलाई भागवान विष्णुको रूपमा पुज्ने चलन थियो तर चेतनाको स्तर बढ्दै गएपछि नेपालमा गणतन्त्रात्मक व्यवस्थाको सुरुवात भएको छ । धर्मगन्थहरूमा केही कुराहरू सुधार गर्नुपर्ने अवस्था हुनसक्छ तर धर्मलाई नै राजनीतिक अस्त्र बनाएर समाजमा द्वन्द्व सिर्जना गर्नु उपयुक्त होइन । 

कुनै ठाउँमा दुई समुदायबीच असहजता सिर्जना हुनासाथ अन्यत्र टाढै भएका व्यक्तिले पनि कारण बुझ्दै नबुझी सामाजिक सञ्जालमा भड्काउ सामग्री राख्ने र उत्तेजना फैलाउने क्रम बढेको देखिन्छ । नेपालगञ्जकै सन्दर्भमा पनि कुनै समुदाय विशेषलाई दोषारोपण गर्नेगरी देश विदेशका पुराना तस्वीर तथा भिडियो प्रसार भइरहेका छन । डेढ महिनाअघि पनि धरानलाई जोडेर त्यस्तै भ्रमपूर्ण सामग्री प्रसार गरिएका थिए । सद्भाव बिथोल्न खोज्ने व्यक्ति वा समूह जहाँसुकै रहेको भए पनि कानुनी कारबाहीको दायरामा ल्याउन असम्भव छैन । त्यस्तै धर्म-धर्म, समुदाय-समुदायबीच तनावको अवस्थामा सद्भाव र्‍याली निकाल्ने चलन छ  । तर, सबै पक्षको हार्दिकतापूर्ण सहभागिताले मात्र यस्ता ¥याली प्रभावकारी हुन सक्छन्  । सद्भावका नाममा कुनै बस्ती विशेषमा बाहुल्य भएको समुदायले शक्ति प्रदर्शन गर्न खोजेमा यस्ता पहल प्रत्युत्पादक हुन सक्छन्  । स्थानीय सरकार, राजनीतिक दल र प्रशासन यस्ता विषयमा सतर्क रहनुपर्छ  ।

राज्यले धार्मिक तथा सामाजिक सद्भावमा खलल पुग्ने गरी सामाजिक सञ्जाल तथा अन्य माध्यममा कुनै किसिमको लेखेर, बोलेर र श्रव्यदृश्य जस्ता सञ्चार सामग्री प्रचारप्रचार नगर्न नगराउन पुनः अनुरोध गर्दै त्यस्ता गतिविधि गरे गराएको पाइएमा प्रचलित कानुनबमोजिम कडा कारबाही गर्ने आशयको सूचना नै जारी गरी सामाजिक र धार्मिक सद्भाव कायम राख्न सहयोग गर्न धार्मिक अगुवा, नागरिक समाज, सञ्चारकर्मीलगायत नागरिकलाई अनुरोध गरेको अवस्थाले देशको अवस्था झल्काएको छ भने राजनीतिक दलहरूले जब धार्मिक एजेण्डालाई अघि सार्दै गर्दा देशमा केही समयका लागि राजनीतिक दलहरूले आकार परिवर्तन गर्ने भए तापनि दीर्घकालमा यसले विकराल समस्या सिर्जना गर्दछ ।

राज्य र राज्यका अंगहरूले सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग गर्नेलाई कारबाही गर्ने स्पष्ट पारेको छ । अहिलेसम्म कानुन नभएर सामाजिक सञ्जालको दुरुपयोग गर्नेलाई कारबाही गर्न नसकिएको अवस्था छ तर कुनै कानुनमा टेकेर हामीले कारबाही गर्नसक्ने अवस्था नहुनु विडम्बनाको विषय हो । नेपाल प्रहरीको साइबर ब्युरोले साम्प्रदायिकता भड्काउने सामग्री प्रकाशन प्रसारण नगर्न आग्रह गरेको छ ।

पछिल्लो समय विभिन्न ठाउँमा जातीय र धार्मिक द्वन्द्व भड्कने स्थिति बनेपछि ब्युरोले सचेत गराएको हो । अटेर गरेर त्यस्ता गतिविधि गर्नेलाई कानुनी कारबाहीको दायरामा ल्याइने ब्युरोले जनाएको छ । एक विज्ञप्ति जारी गर्दै ब्युरोले सामाजिक सञ्जाल र अनलाइन माध्यमको दुरुपयोग गरी जातीय, धार्मिक सद्भावमा खलल पुर्‍याउने गतिविधि नगर्न र राष्ट्रिय एकतामा आँच आउने तथ्यहीन सामग्री प्रकाशन र प्रसारण नगर्न अनुरोध गर्दा पनि यो प्रवृत्ति रोकिएको छैन ।

नेपालमा धर्म र जातीयताको नाममा गरिने राजनीतिको इतिहास धेरै लामो छैन । कुनै समय पूर्वराजाहरूलाई भागवान विष्णुको रूपमा पुज्ने चलन थियो तर चेतनाको स्तर बढ्दै गएपछि नेपालमा गणतन्त्रात्मक व्यवस्थाको सुरुवात भएको छ । धर्मगन्थहरूमा केही कुराहरू सुधार गर्नुपर्ने अवस्था हुनसक्छ तर धर्मलाई नै राजनीतिक अस्त्र बनाएर समाजमा द्वन्द्व सिर्जना गर्नु उपयुक्त होइन । धार्मिक राजनीतिले देश बन्न सक्दैन । राजनीति देश विकासका लागि गरिन्छ । दिगो विकसका लागि गरिन्छ । सुशासन र पारदर्शीका लागि गरिनुपर्दछ । समाजका सबै क्षेत्र, वर्ग, जात, समुदाय तथा धर्मको संरक्षण तथा सम्बद्धनका लागि गरिने राजनीतिले मात्रै देशलाई उपयुक्त मार्गमा लैजान सक्ने भएकाले यस विषयमा राजनीतिक दलहरूसचेत हुनु जरुरी देखिन्छ र देश विकासको एजेण्डालाई प्रमख एजेण्डाको रूपमा विकास गर्नु जरुरी छ ।