नेपालको औद्योगिक विकासमा प्रेसको भूमिका

✍️ नवराज चालिसे

२०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि नेपाली समाज खुला बजार र उदार अर्थतन्त्रको बाटोमा लाग्यो । सन १९९० को दशकपछि खुला बजार र उदार अर्थतन्त्रको उपयोग गर्दै नेपालमा सरकारले निजी क्षेत्रको लगानी तथा निजी उद्योग व्यवसाय प्रवद्र्धन गर्ने नीति अवलम्बन गर्‍यो । बहुदलीय व्यवस्थाको पुनःस्थापनापछि सरकारले निजी क्षेत्रको लगानी भित्र्याउन औद्योगिक व्यवसाय ऐन २९४९, विदेशी लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण ऐन २०४९, कम्पनी ऐन लगायतका निजी क्षेत्रको लगानीको सुरक्षा र प्रवद्र्धन गर्न विभिन्न नीति र कानुनहरूको निर्माण गरेको थियो । सरकारले निजी लगानीलाई प्रवद्र्धन गर्न विभिन्न नीति तथा कानुनको तर्जुमा गरेपछि विभिन्न उद्योग व्यवसाय खुल्ने क्रम सुरु भयो । पञ्चायतकालीन समयको नियन्त्रणमुखी र लाइसेन्स राजबाट चलेको निजी क्षेत्र खुला अर्थतन्त्रको परिकल्पना र कानुनको कारण नयाँ लगानी र विदेशी प्रविधि भित्रिने क्रम सुरु भयो । जसले गर्दा नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा निजी लगानी आकर्षित भयो । पञ्चायतकालीन समयमा नेपाल पत्रकारिता मिसन जर्नालिजमको रूपमा चलेको थियो । सीमित सरकारी सञ्चार माध्यमहरू मात्र थिए । बन्द समाजको कारण नेपाली पत्रकारिता पनि राजनीतिक मिसनमा केन्द्रित थियो । २०४६/४७ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि बनेको संविधानले प्रेस स्वतन्त्रताको अंगीकार गरेलगत्तै नेपाली मिडिया पनि खुला समाजको अंशियार बन्न पुग्यो ।

सरकारी स्तरमा सञ्चालित रेडियो नेपाल, नेपाल टेलिभिजन, गोरखापत्र, रासस लगायतका सञ्चार माध्यमको एकाधिकार रहेको नेपाली समाजमा ०४६ को प्रजातन्त्र पुनःस्थापनपछि नेपाली मिडियामा निजी क्षेत्रको प्रवेश भयो । तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्णप्रसाद भट्टराई नेतृत्वको तत्कालीन सरकारले जारी गरेको संविधानले खुला समाजको परिकल्पना गरेको थियो । फलस्वरूप नेपालमा औद्योगिक व्यवसाय ऐन २०४९ र विदेशी लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण ऐन र कम्पनी ऐन २०५३ मा जारी गरेपछि नेपालमा निजी क्षेत्रको लगानीमा ठूला तथा विभिन्न खालका सञ्चार माध्यमहरूको विकास भएको पाइन्छ । पञ्चायतकालीन समयको मिसन पत्रकारिताको युग सकिएलगत्तै नेपालमा निजी लगानीको प्रेस तथा मिडियाको विकास भयो । जसले गर्दा निजी क्षेत्रका लगानीहरू विस्तार हुने मौका पाएको देखिन्छ ।

पञ्चायतकालीन बन्द समाजमा दरबारको शक्ति र भक्तिमा खुलेका उद्योगधन्दा कलकारखानाहरू विस्तार हुन सकेका थिएनन् । सीमित क्षेत्रमा निजी क्षेत्रको लगानी थियो । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरू न्यून रूपमा सञ्चालित थिए । निजी क्षेत्रका बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको विकासको लागि पनि नेपाली मिडियाले निकै सहयोग गरेको छ ।

सरकारले अपनाएको उदार अर्थव्यवस्था र खुला बजारको अवसरको उपयोग गर्दै नेपाली मिडियामा पनि निजी लगानी आकर्षित हुन थालेको हो । उदार अर्थतन्त्रको नीति र वातावरणको उपयोग गर्दै ठूलो आकारका दैनिक पत्रिकाहरू कान्तिपुर दैनिक, हिमालय टाइम्स दैनिक, नेपाल समाचारपत्र, लोकपत्र, देउराली श्री सगरमाथा लगायतका सञ्चार माध्यमहरू छापा पत्रकारिताको क्षेत्रमा ठूलो लगानी र जोशका साथ आएका थिए । निजी क्षेत्रमा स्थापना भएका ठूला आकारका पत्रपत्रिकाहरूले नेपालको निजी लगानी र औद्योगिक विकासमा ठूलो योगदान पुर्‍याएका थिए । नेपाली मिडियाले उदार अर्थतन्त्र र निजी लगानीको प्रवद्र्धन तथा विकास गर्न महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेको छ । नयाँनयाँ उद्योगधन्दा र बजार विस्तारमा नेपाली मिडियाले निजी क्षेत्रको मनोबल बढाउन निकै मद्दत पुर्‍याएको देखिन्छ । नेपालमा ठूला आकारका दैनिक तथा साप्ताहिक रूपमा प्रकाशन हुने पत्र-पत्रिकाहरूले नेपाली समाजको रूपान्तरण र समाजलाई आधुनिक बाटोमा अग्रसर बनाउन मिडियाले निर्वाह गरेको भूमिका आफैँमा महत्वपूर्ण छ । नेपाल उद्योग वाणिज्य महासंघ, नेपाल चेम्बर अफ कमर्स, नेपाल उद्योग परिसंघ तथा विभिन्न तहमा स्थापना भएको वस्तुगत उद्योग संघ संस्थाहरूको गतिविधिहरूलाई जनस्तरमा जोड्नको लागि नेपाली मिडियाले पुलको रूपमा काम गरेको छ ।

सरकारीस्तरमा मात्र केन्द्रित रहेको रेडियो नेपाल र नेपाल टेलिभिजनको एकाधिकार २०४९ मा बनेको राष्ट्रिय प्रशारण ऐन र राष्ट्रिय प्रशारण नियामवली २०५१ पछि नेपालमा प्रशारण क्षेत्रले पनि फड्को मार्ने मौका पाएको थियो । निजी तथा सामुदायिक तहमा एफएम रेडियोहरूको संख्या आज सयौँको संख्यामा पुगेको छ । २०५४ सालमा स्थापना भएको रेडियो सगरमाथा र पाल्पाको मदन पोखरामा स्थापना भएको रेडियो मदन पोखराले नेपालको सामुदायिक एफएम रेडियोको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गरेका थिए । त्यसपछि नेपाली आकाशमा रेडियो तरंगको क्रान्ति नै भयो । त्यसैगरी, निजीस्तरमा पनि कान्तिपुर एफएम रेडियो, इमेज, एचविसी एफएम रेडियो लगायतका सयौँ एफएम रेडियोहरू देशभर नै स्थापना भए । जसले रेडियो पत्रकारितामा ठूलो उपलब्धि भएको पाइन्छ । नेपालको लोकतान्त्रिक आन्दोलनलाई सशक्त बनाउन एफएम रेडियोहरूले निकै नै ठूलो सहयोग पु¥याएको अवस्था छ । राजनीतिक आन्दोलन र नागरिक समाजको मुद्दाहरूलाई एफएम रेडियाहरूले जनस्तरसम्म पुर्‍याएको धेरै उदाहरणहरू छन् ।

त्यसैगरी, निजीस्तरमा सञ्चालित सयौँको संख्यामा खुलेका टेलिभिजनहरूले नेपाली मिडियाको विकासमा सशक्त भूमिका निर्वाह गरेको पाइन्छ । रेडियो तथा टेलिभिजनहरूबाट प्रशारण हुने आर्थिक समाचार तथा कार्यक्रमहरूले ग्रामीण क्षेत्रका किसानदेखि ठूला औद्योगिक घरानाका व्यावसायिक गतिविधिहरूलाई जनसमक्ष ल्याएको छ । नेपालको व्यावसायिक घरानादेखि ग्रामीण तथा विभिन्न तहमा रहेको औद्योगिक उत्पादन तथा सेवाहरूलाई जनतासम्म पुर्‍याउने काममा नेपाली मिडियाको सशक्त भूमिका रहेको छ । तत्कालीन समयमा उद्योग मन्त्रालयले बनाएको नयाँ उद्योग ऐन तथा कम्पनी ऐनको कारण औद्योगिक क्षेत्रमा साना तथा ठूला लगानीका विभिन्न उद्योग तथा प्रतिष्ठानहरू खोल्न सफल भए । औद्योगिक क्षेत्रमा खुलेका उद्योग कलकारखानाको विकास र विस्तारमा नेपाली प्रेसको भूमिका आफैँमा महत्वपूर्ण रहेको छ । नेपाली प्रशारण पत्रकारितामा निजीस्तरमा खुलेका टेलिभिजनहरूको स्थापनाले प्रशारण पत्रकारितामा जनमत निर्माण गर्न ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको छ । निजीस्तरमा खुलेका कान्तिपुर, इमेज, एभिन्युज, सगरमाथा, न्युज २४ टेलिभिजन, हिमालय, जनता, एबिसी, एपिवान, माउण्टेन, योहो लगायतका टेलिभिजन प्रशारण तथा न्युज च्यानलहरूको विभिन्न न्युज च्यानलहरूले नेपाली अर्थतन्त्रको विकास र निजी क्षेत्रको प्रवद्र्धनमा ठूलो भूमिका निर्वाह गरेको अवस्था छ । विभिन्न नाम र ब्राण्डमा खुलेका नेपाली पत्रपत्रिका, रेडियो तथा टेलिभिजनहरूले नेपालको अर्थतन्त्र र निजी लगानीको प्रवद्र्धनमा महत्वपूर्ण योगदान गरेको देखिन्छ ।

तर, आज मुलुकमा अर्थतन्त्रमा अनगिन्ति समस्याहरू छन् । मुलुकमा कालोधन तथा अनौपचारिक अर्थतन्त्र मौलाउँदै गएको अवस्था छ । स्वदेशी तथा विदेशी लगानीमा पनि प्रशस्त समस्याहरू देखिएका छन् । व्यावसायिक घराना तथा उद्यमी व्यवसायीको अपारदर्शी कारोबार र करछली जस्ता घटनाहरूलाई नेपाली मिडियाले सशक्त रूपमा उठाउन सकेको देखिँदैन । आर्थिक अपराध संस्थागत हुँदै गएको अवस्था छ । मुलुकको अर्थतन्त्रमा कर छली तथा व्यावसायिक जगतको आर्थिक अनियमितताको घटनाहरूलाई नेपाली मिडियाले उठाएर प्रतिस्पर्धी व्यावसायिक निजी क्षेत्रको विकासमा जोड दिएको छ । निजी क्षेत्रको कार्टेलिङ र गलत प्रवृत्तिलाई उठाउन नेपाली मिडियाले सच्चा पहरेदारीको भूमिका निर्वाह गर्न सक्नुपर्छ ।

नेपालमा अझै पनि निजी क्षेत्रको लगानीको उद्योगधन्दाहरूले पूर्णरूपमा औद्योगिक विकासको रूप हासिल गर्न सकेको छैन । उद्यमी व्यवसायी उद्योगभन्दा ट्रेडिङमा मात्र केन्द्रित रहेको अवस्था छ । निजी क्षेत्रमा पनि उद्यमी व्यवसायीबीच प्रतिस्पर्धात्मक क्षमताको विकास हुन सकेको छैन । नेपालमा सन् १९५१ मा सबैभन्दा पहिला अमेरिकी सहयोगको रूपमा वैदेशिक सहयोग प्राप्त भएको देखिन्छ । त्यसयता वैदेशिक लगानीको विषयमा ठूला बहस र छलफल भएका छन् । नेपालमा मल्टिनेसनल कम्पनीहरूको लगानी निकै कम मात्रामा देखिएको छ । पछिल्लोपटक दूरसञ्चार सेवाप्रदायक कम्पनी एनसेलको सेयर खरिद प्रकरणमा भएको अनियमिततालाई नेपाली मिडियाले बाहिर ल्याएको छ । निजी क्षेत्रको सुशासन र उद्योग व्यापारमा रहेको कमी कमजोरीहरूलाई नेपाली मिडियाले सुशासनको पक्षमा कलम चलाएको छ । जसले औद्योगिक क्षेत्रको विकासमा नेपाली प्रेस जगतले जनमत बनाउन र राज्यको कमी कमजोरीलाई सुधार गर्न जोड दिएको छ । त्यसैगरी बैंक तथा वित्तीय क्षेत्रमा रहेको कमी कमजोरी तथा वित्तीय क्षेत्रमा खड्किएको सुशासनको पक्षमा नेपाली प्रेस चुप लागेर बसेको छैन । सरकारले वैदेशिक लगानी तथा प्रविधि हस्तान्तरण प्रविधि ऐन बनेपछि नेपालमा मिडियाको क्षेत्रमा पनि नयाँ प्रविधिको प्रयोग भएको पाइन्छ । आज नेपाली मिडिया पनि उद्योगको रूपमा विकास भइरहेको अवस्थामा छ । नेपाली मिडिया आफैँ पनि उद्योगको रूपका विकास हुँदै गर्दा आज ठूला साना सबै खालका मिडियाहरू चुनौतीमा छन् । नेपाली मिडियाको विकासमा विज्ञापनदाता संघ संस्थाहरूको व्यावसायिक विकास पनि निकै सहयोगी रहेको छ । विज्ञापन एजेन्सी संघ संस्थाहरूको विकास तथा विस्तारले नेपाली मिडियाको व्यावसायिक विकासमा महत्वपूर्ण हिस्सा ओगटेको छ ।

पछिल्लो समय नेपाली समाजमा सोसल मिडियाको प्रभाव पनि बढ्दो चुनौतीको रूपमा देखिएको छ । ठूला मूलधारका मिडियाहरूलाई नागरिकको तह र पहुँचमा रहेको सोसल मिडियाको विभिन्न प्रयोग र अवस्थाले निकै चुनौती थपेको छ । ठूला मिडियाको व्यावसायिक विकासमा निजी क्षेत्रको सकारात्मक सहयोग र सरकारको सहयोगी नीति भए मात्र नेपालका आर्थिक विकासमा नेपाली मिडियाले सशक्त भूमिका निर्वाह गर्न सक्छ ।
(तीन दशकदेखि पत्रकारितामा सक्रिय लेखक चालिसे हाल न्युज २४ टेलिभिजनका कार्यक्रम संयोजक हुनुहुन्छ ।)