द्वन्द्वले रित्तिएको ‘सत्यकाँडा’ बस्ती फर्काउने प्रयास

सुर्खेत । सुर्खेतका दुई ‘काँडा’ गोठिकाँडा र सत्यकाँड धार्मिक एवं पर्यटकीय दृष्टिकोणले महत्वपूर्ण मान्निछन् । कर्णाली प्रदेशको राजधानी सहर वीरेन्द्रनगर नगरपालिकाको उत्तरमा गोठिकाँडा अवस्थित छ भने, दक्षिणमा सत्यकाँडा पर्दछ । २०२२ सालअघि जतिबेला सुर्खेत उपत्यका औलो रोग संक्रमणको उच्च जोखिममा थियो । महामारीकै रूपमा रहेको औलोको त्रासले त्यो बेला उपत्यकामा मानिसहरू खेतीपातीका लागि झर्थे तर बसोवास भने उत्तरतर्फको गोठिकाँडा र दक्षिणतर्फको सत्यकाँडा भेगमा गर्थे । सुर्खेत उपत्यकाभन्दा पुरानो बस्ती गोठिकाँडा विकासको अग्रपंक्तिमा लम्किरहँदा सत्यकाँडा भने बञ्झर बनिरहेको छ । सत्यकाँडामा कालभैरव लगायतका देविदेवताको बासस्थान रहेको पौराणिक मान्यता रहेको छ ।

प्रदेश राजधानी भएसँगै वीरेन्द्रनगरमा बढ्दै गएको सहरीकरणको प्रभाव वडा नम्बर ९ मा रहेको सत्यकाँडा बस्तीमा अझै परेको छैन । कुनै बेला उपत्यकामा खेतीपाती गरेर फर्किने २६ घरपरिवारको दिनभरको थकान मेट्ने सुन्दर सत्यकाँडा बस्ती रित्तिएपछि अहिले जंगलमा परिणत हुँदै गएको छ । यो बस्ती वीरेन्द्रनगर नगरपालिका-९ को दक्षिणी क्षेत्र हो । यस वडाको माथिल्लो क्षेत्रमा विकासले फड्को मार्दा एक घण्टाको दूरीमा रहेको सत्यकाँडा भने ओझेलमा छ ।

केही दशकअघि सुन्दर सत्यकाँडा बस्तीमा मानिसहरूको चहलपहल थियो । स्कुल थियो । बाह्रैमास अन्नबाली फल्थ्यो । सुन्तला, केरा लगायतका फलफूल लटरम्म फल्थे । बाली लगाएका सुन्दर गह्रा थिए । उत्तरतर्फ वीरेन्द्रनगर उपत्यकाको मनोरम दृश्य, बाह्रैमास एकै प्रकारको हावापानी, कोलाहलमुक्त सत्यकाँडा अहिले जंगली जनावरको बासस्थानमा परिणत हुँदै गएको छ । त्यो विगतको सुन्दरता हराएर अहिले ती अन्नबाली फल्ने ठाउँमा काँडेझार उम्रिएका छन् । केरा र सुन्तलाका बोटहरू फल पाकेझैँ पहेँला बनेर ठिङ्ग उभिएका छन् । अन्य जंगल बाक्लिएको छ, पढ्ने विद्यार्थी नपाएर विद्यालय विस्थापित भएको छ । आठ कक्षासम्मको पढाइ हुने विद्यालय बस्ती सरेसँगै विद्यार्थीको अभावले नजिकैको पर्सेनीमा स्थानान्तरण भएको छ ।

जसको प्रत्यक्ष असर सत्यकाँडा नजिकै रहेको बुलबुले गाउँमा परेको छ । विद्यालय सरेपछि बुलबुलेमा पढ्ने उमेर भएका साना बालबालिका बाबुआमादेखि टाढा भएर पर्सेनी, नयाँगाउँ घुस्रा लगायतका ठाउँमा पढ्न बाध्य छन् । जसले कलिलो बाल मनोविज्ञानलाई समेत असर गरेको छ । अहिले सत्यकाँडामा तीन घरधुरीको बसोबास छ । सत्यकाँडाबाट बस्ती विस्थापित भएको धेरै समय भने भएको छैन । तत्कालीन नेकपा माओवादीले सुरु गरेको १० वर्षे सशस्त्र द्वन्द्वको साइड इफेक्टले यो बस्ती पूर्णरूपले रित्तिएको हो । बस्ती रित्तिनुको अर्को कारण खानेपानी पनि हो । खानेपानीका पर्याप्त स्रोत भए पनि संरक्षण हुन नसक्दा यहाँ खानेपानीको निकै समस्या छ ।

द्वन्द्वका समयमा तत्कालीन माओवादी पक्षको डर थियो । यहाँका अधिकांश घरबाट कोही न कोही नेपाल प्रहरी, नेपाली सेना र सशस्त्र प्रहरीमा जागिरे थिए । चरम उत्कर्षमा पुगेको द्वन्द्वका कारण यहाँका स्थानीयले माओवादीको डरले आफ्नो थाकथलो नै छाडेर पूर्णरूपमा वीरेन्द्रनगर लगायतका अन्य ठाउँमा स्थानान्तरण भएको सत्यकाँडामा हालसम्म पनि बसोबास गरिरहेका भीमबहादुर बुढाथोकीले बताउनुभयो । उहाँका अनुसार जंगलको बस्ती भएकाले द्वन्द्वरत पक्षको डर निकै थियो । त्यसैले सम्पत्ति हुनेहरू समेत सम्पत्ति छाडेर विस्थापित बनेको उहाँको भनाइ छ । जसको कहीँ जाने ठाउँ र विकल्प नभएकाहरू मात्रै सोही बस्तीमा बसिरहे ।

पर्यटकीय हब बनाउने पहल
द्वन्द्वको अन्त्यपछि केहीले सत्यकाँडा फर्किएर आफ्नो जग्गाको संरक्षण पनि गरेका छन् । विस्थापित भएको बस्ती पूर्णरूपमा फर्काउनका लागि आफ्नो प्रयास जारी रहेको वीरेन्द्रनगर नगरपालिका‐९ का वडाध्यक्ष ऋषि गिरी बताउनुहुन्छ । ‘खाली भएको बस्ती फर्काउन खानेपानी, बिजुली तथा सडक स्तरोन्ति लगायतका कामहरू गरेर सत्यकाँडालाई पर्यटकीय हब बनाउने प्रयासमा छौँ’ उहाँले भन्नुभयो, ‘उक्त बस्तीमा लगानीको वातावरण बढाउन आफैँले चार कठ्ठा जमिन खरिद गरेको छु । अन्य विकासका काम पनि धमाधम हुँदै छन् ।’

यता, सत्यकाँडालाई पर्यटकीय हब बनाउने उद्देश्यले प्रदेश सरकारले विस्तृत परियोजना प्रतिवेदन (डिपिआर) समेत तयार गरेको थियो । तर, सो प्रतिवेदन कार्यान्वयनमा भने आउन सकेको छैन । व्यावसायिक योजनासहित वीरेन्द्रनगर बजारका केही प्रतिष्ठित व्यवसायीहरूले समेत सत्यकाँडामा जग्गा खरिद गरेका छन् । वीरेन्द्रनगर बजारमा व्यवसायी मदन खड्काले व्यावसायिक योजनासहित सत्यकाँडामा रहेको बाँझो जमिन खरिद गर्नुभएको छ । ‘म केही समयमा नै त्यहाँ व्यवसायिक योजना बनाएर काम गर्दै छु’ उहाँले भन्नुभयो, ‘पुर्खाहरू बसेको यो ठाउँमा कृषि तथा पशुजन्य वस्तु उत्पादनदेखि होटल सञ्चालनसम्मका सम्भावना छन् ।’

सत्यकाँडाबाट वीरेन्द्रनगर उपत्यका सजिलै अवलोकन गर्न सकिन्छ । सुर्खेतको प्रमुख ऐतिहासिक पर्यटकीय स्थल काँक्रेविहारको नजिकै रहेको सत्यकाँडालाई आन्तरिक तथा बाहृय पर्यटकलाई लक्षित गरी पर्यटन हबका रूपमा विकास गर्न सकिएको खण्डमा स्थानीयको आर्थिक उपार्जनसहित रित्तिएको बस्ती पुनः फर्काउन सकिने सम्भावना छ ।