आज विश्व उपभोक्ता अधिकार दिवस

काठमाडौं । ‘स्वच्छ र प्रतिस्पर्धी बजार, उपभोक्ताको सार्वभौम अधिकार’ भन्ने नाराका साथ आज (शुक्रबार) विभिन्न कार्यक्रम गरी विश्व उपभोक्ता अधिकार दिवस-२०८० मनाइँदै छ । उपभोक्ता हित तथा अधिकारसँग सम्बन्धित जनचेतनामूलक कार्यक्रम गरी हरेक वर्ष मार्च १५ तारिखमा विश्वभर उपभोक्ता दिवस मनाउने गरिन्छ । सन् १९६२ मार्च १५ का दिन अमेरिकी राष्ट्रपति जोन एफ केनेडीले प्रस्तुत गरेको सुरक्षा, सूचना, छनोट र सुनुवाइलाई उपभोक्ताका चार अधिकारका रूपमा घोषणा गरिएको सम्झनामा विश्वभर यो दिवस मनाउन थालिएको हो ।

सन् १९८५ मा उपभोक्ताका आठ अधिकारसहितको अनुबन्ध पारित भएको थियो । सोही आधारमा हरेक देशले आ-आफ्नो उपभोक्ता कानुन जारी गरेका छन् । नेपालमा उपभोक्ता संरक्षण ऐन २०५४ को दफा ६ बमोजिम वस्तु वा सेवा खरिद तथा उपभोग गर्ने प्रत्येक उपभोक्तालाई विभिन्न अधिकार प्रत्याभूति गरिएको छ ।

उपभोक्ताको अधिकारलाई नेपालको संविधान (२०७२) को धारा ४४ मा मौलिक हकको रूपमा राखिएको छ । जसमा उल्लेख छ, ‘प्रत्येक उपभोक्तालाई गुणस्तरीय वस्तु तथा सेवा प्राप्त गर्ने हक हुनेछ । गुणस्तरहीन वस्तु वा सेवाबाट क्षति पुगेको व्यक्तिलाई कानुनबमोजिम क्षतिपूर्ति पाउने हक हुनेछ ।’ उपभोक्तालाई गुणस्तरीय वस्तु तथा सेवा प्रदान गरिने भनेर संविधानमा उल्लेख भए पनि कार्यान्वयन अवस्था भने दयनीय देखिन्छ । सोही कारण पनि तत्कालका लागि उपभोक्ता आफ्नो अधिकारका लागि आफैं सचेत हुनुको विकल्प देखिएको छैन ।

दिवसका अवसरमा सप्ताहव्यापी कार्यक्रम
विश्व उपभोक्ता दिवसको अवसरमा वाणिज्य, आपूर्ति तथा उपभोक्ता संरक्षण विभागले शुक्रबारदेखि विविध सचेतनामूलक कार्यक्रम गरी सप्ताहव्यापी रूपमा उपभोक्ता अधिकार दिवस २०८० मनाउने भएको छ । उपभोक्ताको अधिकार संरक्षण तथा प्रचलन गरी स्वच्छ र प्रतिस्पर्धी बजार कायम गर्ने मूल उद्देश्यका साथ मूल आयोजक समिति र विभिन्न उपसमिति गठन गरी दिवस मनाउने कार्यक्रम तय गरेको हो । विभागले तयार गरेका कार्यक्रम अनुसार प्रदेश र स्थानीय सरकारलाई अनुगमनकारी निकायसँग समन्वय र सरोकारवाला निकायसँग सहकार्य गरी कार्यक्रम मनाउन पत्राचार, सयवटा उच्च मावि तथा क्याम्पसका विद्यार्थीसँग उपभोक्ता सचेतना कार्यक्रम सञ्चालन हुने विभागले जनाएको छ । साथै उपभोक्ता अधिकारबादी संघसंस्था, सञ्चारकर्मी र वस्तुगत संघसंस्थासँग अन्तर्क्रिया कार्यक्रम पनि सञ्चालन हुने विभागका महानिर्देशक तीर्थराज चिलुवालले जानकारी दिनुभएको छ  । सोही दिन उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयको सभाहलमा उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रीको उपस्थितिमा उद्योग वाणिज्य संघका छाता संघ, उपभोक्ता अधिकारवादी संघसंस्थालगायतको सहभागिता अन्तर्क्रिया कार्यक्रम हुने पनि उहाँले बताउनुभयो ।

स्वच्छ र प्रतिस्पर्धात्मक बजारका लागि उपभोक्तावादी संस्था तथा र सञ्चारकर्मीको भूमिकाका साथै उपभोक्ता अधिकार कार्यान्वयनमा केन्द्रित रही फागुन २१ गते अन्तक्र्रिया आयोजना भएको थियो । कार्यक्रममा विभिन्न संघसंस्थाका ५० भन्दा बढी प्रतिनिधिको सहभागिता थियो । कार्यक्रममा उपभोक्ता अधिकार संरक्षणमा विभागको भूमिका बढ्दै गएको सहभागीले बताएका थिए । व्यवसायीले भने कतिपय वस्तु तथा सेवाको मूल्यसूची राख्न व्यावहारिक कठिनाई भएको, म्याद गुज्रिएका वस्तु नष्ट गर्ने कार्यमा कानुनी असहजता रहेको र गुणस्तर परीक्षणका लागि एक्रिडेटेड प्रयोगशाला स्थापना हुन नसकेको गुनासो गरेका थिए ।

स्वदेशी उत्पादनको अधिकतम खुद्रा बिक्री मूल्य अंकित गर्ने विषय बाध्यकारी रहेको, आयात हुने वस्तुको सन्दर्भमा उक्त विषय प्रभावकारी कार्यान्वयन नभएको भन्दै भन्सार बिन्दुबाटै अधिकतम खुद्रा बिक्री मूल्य अंकित गर्ने व्यवस्था बाध्यकारी बनाउनुपर्नेमा उपभोक्ता अधिकारकर्मीले जोड दिएका थिए ।

उपभोक्ता अधिकार दिवसका मूल समारोहका संयोजक उद्योग, वाणिज्य तथा आपूर्ति मन्त्रालयका सहसचिव गजेन्द्रकुमार ठाकुरले उपभोक्ता अधिकार संरक्षण र स्वच्छ र प्रतिस्पर्धी बजार कायम गर्न उपभोक्ता, नियामक निकाय, उत्पादक÷आयातकर्ता, व्यवसायी तथा सञ्चारकर्मी र उपभोक्तावादी संस्था मुख्य आधारस्तम्भ भन्दै सम्पूर्ण आधारस्तम्भको समन्वयात्मक प्रयास आवश्यक रहेको बताउनुभएको थियो ।

विभागका महानिर्देशक चिलुवालले विभागले सूचनामा आधारित रहेर कार्ययोजनासहित नतिजामुखी बजार अनुगमन कार्य सञ्चालनमा रहेको दाबी गर्नुभएको थियो । विभिन्न वस्तु र सेवाको मापदण्ड निर्धारण, बजारको तह निर्धारण तथा उपभोक्ता अदालत गठन गर्ने विषयमा विभागले तयारी गरिरहेको उहाँको भनाइ थियो ।