ढकाल सर-हलो कोइराला सर !
कोइराला- नमस्कार सर, आराम छु, सोही कामना है सर !
ढकाल सर-सर, नमस्कार, म पनि आराम छु र आरामी कामना गर्दछु । आज म तपाईंसँग लामै कुरा गर्ने मुडमा छु । तपाईंलाई फुर्सद छ कि छैन ?
कोइराला-पूर्ण फुर्सदमा छु, भन्नुस्, मैले जानेका कुरा भए मजाले संवाद गर्न तयार छु सर म । धेरै धन्यवाद सर । केही भए भ्याएर फुर्सदिलो बनेर बस्नोस् है त ।
ढकाल सर- हाम्रो देश हो कि नौटंकी देखाउने रंगशाला हो ? छिनछिन गठबन्धन हुन्छन् छिनमा गठबन्धन टुट्टछन् । राजा चाहिने र राजा नचाहिनेका चेहराको आवरण पनि हट्छ । घण्टीका पछि लागेका लोभीपापी कांग्रेसको पनि हविगत देखिन्छ । घण्टीधारी कि वाम कि राप्रपा भोट हाल्ने उरन्ठेउला कांग्रेस । भाषा केबल भाषाका प्राध्यापक या भाषाका शिक्षकको मात्रै कुरो हो कि ? सम्बद्ध भाषाका सबै वक्ताको इज्जत प्रतिष्ठाको कुरो हो ? नेपालका नेता, प्राध्यापक, शिक्षक, वकिल, डाक्टर, इन्जिनियर, रेडियो, टेलिभिजन सबैतिरको नेपाली भाषाका केही शब्दको उच्चारण सारै दिक्कलाग्दो छ भन्ने कुरो तपाईंलाई कति थाह छ ?
कोइराला-तपाईंका कुराभन्दा पनि प्रश्नले ओगट्न खोजेको क्षेत्रका सम्बन्धमा मैले शंका गरेँ तर आज म यी छेपारे चरित्रका नौटंकीबाजका सम्बन्धमा बोल्न चाहन्न है सर । भाषिक प्रयोग या उच्चारणका र त्यसको मर्यादाका सम्बन्धमा मात्रै बोल्छु है त । यसको ठीक-ठीक उत्तर त म दिन सकौँला-नसकौँला तर विश्वव्यापी मर्यादाको कुरो चाहिँ म भन्नसक्छु । भाषा भनेको प्रत्येक वक्ताका मनका भाव या कुरालाई अर्को श्रोता, पाठकका मनमा पुर्याउने एउटा माध्यम हो । बस, प्लेन, सानो गाडी, रेल, साइकल, मोटर-साइकल आदि जति पनि सम्बाहनका साधन छन् तिनकै जस्तो उपयोगको विषय हो भाषा पनि ।
शिक्षामन्त्री ‘ विद्यार्थी ’ भन्छ । कानुन व्यसायी ‘एन’ भन्छ । प्रध्यापक ‘पध्र्यापक’ भन्छ । श्रमिक ‘सर्मिक’ भन्छ । उद्योगमन्त्री भाषण गर्दा ‘उधोग’, ‘औधोगिक’ उधम भन्छ । पार्टीका कार्यकर्ता नेता ‘भाषण’ गर्र्दै ‘आदरनीये’ ‘अदच्छेज्यू’ भन्छन् ।
ती साधन चलाउन नजान्नेले दुर्घटना गराउँछन् । माल मान्छे टुंगामा या गन्तव्यमा पुर्याउन नसकेजस्तै भाषाले पनि वक्ता, लेखक, स्रष्टा आदिका कुरा श्रोता, पाठक या भावकका मनसम्म पुर्याउन सक्दैन । भाषाका कथ्य र लेख्य दुई तह हुन्छन् । भाषाको जीवन्त रूप भनेको कथ्य नै हो तर कथ्यमा अनेकता हुन्छ । अनेकताले अराजकता निम्त्याउँछ र भाषा हुनु र नहुनुको विभेद कम भएर अहिलेका पशुका अवस्थातिर मानव समाज पनि पुग्नसक्छ भनेर लेख्य भाषामा एउटा अनुशासन कायम गरिएको हो । त्यो अनुशासन सम्बद्ध भाषाका व्याकरणले केही नियमका माध्यमले कायम गराएका हुन्छन् । कोशले प्रचलित लेख्यभाषाका खिप्तिको मानक स्वरूप स्थापना गरेको हुन्छ । समाचार वाचकलाई सम्बद्ध संस्थाले मानक उच्चारणको तालिम दिने र अनुगमन गरेर गल्ती भएमा दण्डित गर्ने परम्परा बसाउनै पर्दछ ।
मैले आठ नौ कक्षा पढ्दा गोरखापत्र पढेर ह्रस्वदीर्घ, पदयोग पदवियोग र उच्चारण कक्षाकोठामा गुरुले सिकाउँथे । आज पनि कक्षामा गुरुले सिकाउँछन् आदर्श उच्चारण कस्तो हुन्छ भनेर तर देशका अनेकौं निकायमा विदेशीका नक्कली शिष्य भएका हुनाले नेपाली भाषाको यो दुर्गति भएको हो है सर । शिक्षामन्त्री ‘विद्यार्थी’ भन्छ । कानुनव्यसायी ‘एन’ भन्छ । प्रध्यापक ‘पध्र्यापक’ भन्छ । श्रमिक ‘सर्मिक’ भन्छ । उद्योगमन्त्री भाषण गर्दा ‘उधोग’, ‘औधोगिक’ उधम भन्छ । पार्टीका कार्यकर्ता नेता‘ भाषण’ गर्र्दै ‘आदरनीये’ ‘अदच्छेज्यू’ भन्छन् । लाजै नमानीकन मेरो नेपाली विषय होइन, म राजनीतिको, म अर्थशास्त्रको, म पपुलेसनको, म भूगोलको भन्छन् तर बेलायत अमेरिकाबाट पढेर आएका हुन् कि नेपाली विद्यालय महाविद्यालय र विश्वविद्यालयमा पढेका पनि लाजै नमानीकन भन्छन् ।
ढकाल सर-हो सर, विदेशतिर त आफ्नो मातृभाषाका वक्ताले गल्ती भयो भनेर चाल पाए भने खेद मान्छन् । त्यो ठूलो अपराध गरेको बोध गर्दछ । यो संस्कार संस्कृति हाम्रा देशमा कहिले कसले बसाउला भनेर हामीले छातीमा ढुंगो राखेर बस्नुपर्ने गराए । चिनियाँले आफ्नै भाषामा ज्ञानविज्ञान, दर्शन जस्ता विषयको पठनपाठन चलाएर पनि ग्रहउपग्रह चहार्न सक्ने तर हामी चाहिँ पढेलेखेको गनिनका लागि मात्र पनि जिब्रो बटारेर अंग्रेजी नै सिक्नुपर्ने, बोल्नुपर्ने । होटलका नाम, विद्ययालयका नाम, सडकका नाम पनि अंग्रेजीकरण गरिएका छन् । दरबार स्क्वायर, न्यूरोड, फ्लोरेन्स स्कुल, सर्टिफिेकेट, हृयाप्पी बर्थडे । एनिभर्सरी आदि आदि ।
म अर्थशास्त्रको प्राध्यापक, मलाई माध्यमिक तहमा र इन्टर (उत्तरमध्यमा) तहमा पढाउने गुरुले पढाएका व्याकरणका नियमको स्मरण मात्रबाट पनि लेखेको भाषा तपाईं पनि राम्रो छ भन्नु हुन्छ त । अलिकति ध्यान दिएर लेख्ने हो भने शुद्ध हुनेरहेछ नि । मंगलबारका हिटामा मेरो लेख पनि छापिन्छ । केही त सम्पादकले मिलाउलान् तर पनि तपाईंको भाषा अशुद्ध छ भनेर मलाई पत्रिकाका सम्बद्ध मान्छेले भनेका छैनन् । अघि मैले आइए, इन्टरमिडियट तह, बीए तह भने यिनलाई पनि नेपालीमा प्रवीणता प्रमाणपत्र तह, शास्त्री तह र आचार्य तह भनेर नेपली शब्द बनाइसकेर पनि विश्वविद्यालयले पनि तिनलाई अंग्रेजीकरण नै गरेर बोल्ने प्रचलन रहेको देखिन्छ ।
ज्ञानविज्ञान, दर्शन गणित जस्ता विषयमा ज्ञान प्रविधि हुन्छ भने भाषासाहित्यमा चाहिँ भाषिक दक्षता र नव नव कल्पनाशक्ति रहेको हुन्छ भन्ने त बुझ्नुपर्ने हो नि हाम्रा राष्ट्रसञ्चालकले पनि । पद प्रतिष्ठा र द्रव्य हत्याउनेभन्दा अर्को हाम्रा सांसद मन्त्री, प्रधानमन्त्री, राष्ट्रपति कसैलाई पनि आवश्यक छ जस्तो देखिँदैन । हिजोआज देशमा घटेका घटनालाई मात्रै हेर्ने हो भने पनि स्वाभिमानी बनेर खस्रोमसिनु जुरेको खानुभन्दा चरणमर्दन गरेर पनि सत्ता र शक्तिमा पुग्ने प्रवृत्ति नै आदर्श बनेको देखिएन र ? हाम्रो नेपालीमा सन्त या ऋषि भनिने खालका व्यक्तिलाई अंग्रेजीमा ‘सेन्ट’ भन्छन् । ऋषि भन्यो कसैले कसैलाई भने अपमान गरेको ठान्न थाले ।
गुरुभन्दा सर भनेको राम्रो मान्न थाल्यौँ हामी नै पनि । संसारकै भाषा जान्नु आवश्यक छ र सिक्नु पनि पर्छ । विश्वबजारमा हाम्रा मान्छे गए भने पो हामी पनि फैलन्छौँ र विविध कुरा सिक्न पनि सक्छौँ । आज विश्वग्रामको कल्पनासमेत गर्न लागिएको छ । हाम्रा देशमा त अंग्रेजी पनि र नेपाली पनि शुद्ध मानक उच्चारण गर्न र लेख्न नसक्ने मान्छे पो उत्पादन गर्न लागेका छौँ त । मलाई रोहिणी गुरुले नेपाली भाषा सिकाउनु भएको थियो । आज पनि म नेपाली भाषाका माध्यमले जस्तो विषय पनि शुद्ध लेख्न सक्छु भन्ने कुरामा विश्वस्त छु ।
चित्रबहादुर केसी, एञ्जिला लामिछाने, ममता थापा, श्रद्धा अर्याल, प्रभा थापा, सम्माननीय प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल, डा.प्रकाशशरण महत, उपेन्द्र यादव, योगेश भट्टराईजस्ता व्यक्तिका उच्चारण अनादर्श बनेका भेटिए । यिनले नेपाली भाषा लेखे भने निश्चय नै ६० देखि ७० प्रतिशत अशुद्ध हुनसक्छ ।
कोइराला–एकदम सही कुरो हो सर, पढेका विषय सिकेका विषयमा पनि नसक्ने हो भने त विद्यालय महाविद्यालय त अर्थहीन भएनन् र ? धेरै मान्छे कस्ता छन् भने आफूलाई ठूला हैसियतका पद चाहिने तर जीवनभरि ढंगमरु भएर बस्ने । मैले त सर विश्वविद्यालयमा पनि चार लाइन शुद्ध लेख्न कुनै पनि भाषामा नसक्नेले पनि प्राध्यापक पड्काएको देखेको छु । जीवनमा कहिल्यै चकडस्टर लिएर कक्षाकोठामा नगएको मान्छे प्राध्यापक संघको भाले अध्यक्ष बनेको देखेकै हो । राजनीतिका क्षेत्रमा राम्रो काम नगरेका मान्छे पटक-पटक देशका ठूला मान्छे भएका र ठूला ठाउँमा पुग्नेबित्तिकै भएको प्रथा र संस्कार संस्कृति भत्काउने काम गर्ने पनि बडेबडे छन् त हाम्रा देशमा ।
आज बिहान म एउटा विद्युतीय श्रव्यदृश्य संयन्त्र खोलेर समाचार हेर्नेसुन्ने काम गर्दै थिएँ । त्यहाँ समाचार वाचक र अर्को ठूलो राजनीतिकर्मी दुवैले गरेको उच्चारण- पविर्ति शायद प्र्रवृत्ति भनेको होला, शिक्छ्या शायद शिक्षा भनेको होला । सर्मबजार शायद श्रमबजार, भनेको होजस्तो लाग्यो । अर्का एकजना आए जखमले उनले सिधा विष बिधालय, बिधालए, विद्यार्थी, आँकलन, भनेको सुनेपछि म कलम कापी लिएर विचलित उच्चारण गन्न र टिप्न लागेँ ।
तीन दिन बिहान बिहानका समाचार फरक समयका तीनवटा प्रख्यात समाचार प्रशारण सुनेँ र टिपेँ जसको परिणाम यस्तो आयो:-विधुतीय>विद्युतीय, विधालये>विद्यालय, एन>ऐन, विद्यार्थी>विद्यार्थी, सर्मबजार>श्रमबजार, उधोग+उधोगिक>उद्योग, औद्योगिक जस्ता विचलन चित्रबहादुर केसी, एन्जिला लामिछाने, ममता थापा, श्रद्धा अर्याल, प्रभा थापा, सम्माननीय प्रधानमन्त्री पुष्पकमल दाहाल, डा. प्रकाशशरण महत, उपेन्द्र यादव, योगेश भट्टराईजस्ता व्यक्तिका उच्चारण अनादर्श बनेका भेटिए । यिनले नेपाली भाषा लेखे भने त्यो निश्चय नै ६०/देखि ७० प्रतिशत लेखाइ अशुद्ध हुनसक्छ । यस प्रकारका मान्छे हाम्रा आदर्श बनेर दिनहुँ सञ्चारमा आउँछन् ।
कुनै औपचारिक कार्यक्रममा पनि अतिथि या त मुख्य अतिथि बनेर गजधम्म भएर बस्न सक्छन् । साना भर्खर भाषा लेख्न उच्चारण गर्ने कला सिक्दै गरेका बालबालिकाले यिनले गरेको उच्चारणलाई आदर्श मानेर अनुकरण गरे भने के होला अनुमान गरिहेरौँ त ।
अत्यधिश्रअत्याधिक, ऐतिहासिकश्रएतिहासिकश्र स्नातकोत्तरश्रस्नाकोतर, स्नातकश्रअस्नातक, सनातक जस्ता उच्चारण पनि सुन्नुपर्छ । अटिन्छश्रआटिन्छ जस्ता अमानक उच्चारण सुन्दा रहेछन् । यी त प्रतिनिधिमूलक उच्चारणमात्रै हुन् । मैले लगातार चारपाँच दिनसम्म भेटेसम्म ठूलाबडा भनाउँदाका बोली टिपेर प्रतिनिधिमूलक हुनेगरी मात्रै तपाईंलाई सुनाएको हुँ ढकाल सर ।
ढकाल-
हवस त कोइराला सर, तपाईंलाई धेरै धेरै धन्यवाद । लामो कुरा भयो । अब फेरि फेरि पनि यस्तै विचलन या अमानक लेखन, पठन र उच्चारणका सम्बन्धमा छलफल गरौँला । हवस धन्यवाद ।
बिक्रीमा विद्यावारिधि ?
युवा जनशक्ति निर्यात गर्ने देश
गल्तीलाई आत्मसात गर्ने कि अझै
योगचौतारी नेपाल स्वस्थ समाज निर्माणमा
हिमालय टाइम्स र नियमित लेखनका
प्राकृतिक चिकित्सालय र योग चौतारीबीच